ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਪੈਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ,,, ਇੱਕ ਬਾਲ ਬਾਬੇ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਆਇਆਂ,,,ਪਹਿਰੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਖ਼ਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਬਾ ਤੇ ਬਾਲ ਬਚਦੇ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ,, ਪਰਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬਾਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇਹਨੇ ਸਖ਼ਤ ਹਨ ਬਾਬਾ ਜੀ ਕੀ ਉਹ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਰਖਦੇ,,,,
ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਭਾਈ,,,ਪੂਰੀਆ ਚੌਕੀਆਂ ਬਿਠਾ ਦਿਤੀਆਂ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਏਥੇ ਪਰਕਰਮਾ ਵਿੱਚ,,,ਸਭ ਪਾਸੇ,, ਕਿਸੇ ਪਰਿੰਦੇ ਨੂੰ ਪਰ ਨਹੀਂ ਮਾਰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਦਾ ਸੀ,,,
“”ਫੇਰ,,,ਉਹ ਪਹਿਰੇ ਚੱਕੇ ਕਿਵੇਂ ਗਏ,,,,
“””ਆਪ ਕਿਥੇ ਚੱਕੇ ਆ,,ਚੱਕਵਾਏ ਆ ਗੁਰੂ ਕੇ ਲਾਲਾ ਨੇ”””
,,,,,ਕਿਹਨਾ ਨੇ,,,,,,
ਕੌਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਮੁਗਲ ਏਥੋਂ ਭਜਾਏ???
“””ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ,,, ਗੁਰੂ ਕੇ ਦੋ ਲਾਲ,,,ਬੁਢੇ ਜੌਹੜ ਤੋਂ ਆਏ,,, ਤੇ ਮੱਸੇ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਦਲ ਖਾਲਸੇ ਕੋਲ ਲੈ ਗਏ,,,,
ਵਾਹ,,, ਧੰਨ ਨੇ ਉਹ ਸਿੰਘ,,,
ਬਾਲ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ,,,,
ਸੰਧਿਆ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ,, ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਚੋ ਆਵਾਜ ਆਈ
“””ਸੋ ਦਰੁ ਤੇਰਾ ਕੇਹਾ”””ਬਾਬੇ ਦੀ ਓਗਲ ਖਿਚਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ,,,ਸੋ ਦਰੁ ਤੇਰਾ ਕੇਹਾ,,,ਬਾਬਾ ਜੀ??
ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹਰਿਮੰਦਰ ਜਿਹਾ,, ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਿਆਂ ਬਾਂਬੇ ਨੇਂ ਹੱਥ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਕੀਤਾ,,,
ਬਾਲ ਨੇਂ ਐਤਕੀ ਗਹੁ ਨਾਲ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ,, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਅਕਾਲ ਜੀ ਦਾ ਰੂਹਾਨੀ ਦਰਬਾਰ ਹੀ ਜਾਪਿਆ,,,
ਸੱਚਮੁੱਚ,,,, ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰ ਮੱਥਾ ਛੁਹਾਉਦਿਆ ਬਾਲ ਬੋਲਿਆ,,,
ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਲ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਨ ਲੱਗਾ,,
“””””ਸੱਚਮੁੱਚ ਕਿਆ ਕਮਾਲ ਦਰਬਾਰ ਹੈ,,,ਹਰਿ ਮੰਦਰ ਤਾ ਫਿਰ ਐਸਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ,,ਐਸਾ ਦਰਬਾਰ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੈ,, ਉਹ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ””ਆਂਖ ਤਰੇ”””ਲਿਆ ਹੀ ਨਹੀ ਸਕਦਾ,,,ਬਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ,,,,
ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿਆਣੀਆਂ ਸਨ,,,
,,ਆਨ ਨਾ ਮਾਨੈ ਆਨ ਕੀ,,,
,,ਇਕ ਸੱਚੇ ਬਿਨ ਪਾਤਸਾਹਿ,,।
ਕੋਲ ਦੀ ਲੱਗਦਾ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਾਬਾ ਬੋਲਿਆ,,,
ਬਾਲ ਨੇਂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਓਗਲ ਫਿਰ ਫ਼ੜ ਲਈ ਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ,,,
,,,, ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਪਾਰ ਕਿਰਪਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ,ਜਹੇ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਦਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ,,,
,,,,, ਬੇਸ਼ੱਕ ਖਾਲਸਾ ਜੀ,,ਪਰ ਖ਼ਾਲਸੇ ਸਿਰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕੀ ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਅਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਜੋ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਹਨ,,,
ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿੰਘ ਬੋਲੇ,,
ਕੀ ਆਪ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵੱਲ ਹੈ,,?
ਮਹਾਰਾਜ ਪੰਥ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਬਖਸਣ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਮਿਹਰ ਭਰਿਆ ਹੱਥ ਰੱਖ ਇਹ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾ ਲੈਣ,,,
ਹਜੇ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਇਹ ਬੋਲ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕੀ ਬਾਲ ਬਾਬੇ ਦੀ ਉਗਲ ਛੱਡ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ,,,,
ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਖਲੋਤਾ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ,,,
ਹੇ ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਿਮਾਣਾ ਬਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਖਸ਼ੋ ਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਆਪ ਜੀਆ ਦੇ ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਟਾ ਕੋਲੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਵਾ ਤੇ ਮੁੜ ਉਸਾਰ ਕੇ ਪੰਥ ਖਾਲਸੇ ਦੀਆ ਖੁਸ਼ੀਆ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਾਂ,,, ਤਾਕਤ ਬਖਸ਼ੋ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀਓ,,,
ਹੇ ਧੰਨ ਧੰਨ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀਓ ਆਪ ਜੀ ਇਹ ਸੇਵਾ ਮੇਰੀ ਝੋਲੀ ਪਾਓ,,,
,,ਏਨੇ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ,,,,
,,, ਹੋਰ ਭਾਈ ਝਬਾਲੀਓ,,ਕੀ ਹਾਲ ਆ ਤੁਹਾਡੇ,,,
ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਜੀ,,,,
ਬਾਬਾ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਬਾਲ ਨੇ,,, ਨਵਾਬ ਸਾਹਬ ਦੇ ਚਰਨ ਛੂਹੇ,,,,,,,
,,,,ਇਹ ਬਾਲ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਜੰਗੀ ਹੈ ਭਾਈ,,,
ਕੀ ਨਾਓ ਹੈ ਯੋਧੇ ਦਾ,,, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ,,,,
,,,ਜੀ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ,,,,,ਬਾਲ ਨੇ ਨਾਂ ਦੱਸਿਆ,,
ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਲ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖਕੇ ਕਿਹਾ,,,
,,,,, ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਰਣਾ ਦਾ ਜੇਤੂ ਬਣੇਗਾ।ਪੰਥ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸੇਵਾ ਕਰੇਗਾ,,,ਇਹ ਨਾਮ,, ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ,, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਮਾਂਣ ਨਾਲ ਲਿਆ ਕਰਨਗੀਆਂ,,
(ਸਰੋਤ,,,, ਬੇਲਿਓ ਨਿਕਲਦੇ ਸ਼ੇਰ,,,,)
#ਮਾਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਮਾਲ

ਉਂਝ ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪੋ ਅਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ,ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਨਾਮ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਹੈ।

14 ਜਨਵਰੀ 1761 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਈਸਰ ਸਿੰਘ ਮਾਤਾ ਹਰਿ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਖੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇਹਲਾ ਸੀਹਾਂ, ਤਹਿਸੀਲ ਮੂਨਕ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਖੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਫੁਲ ਵਰਗੇ ਸੁੰਦਰ ਬਾਲਕ ਸਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਰੱਖ ਦਿਤਾ ਸੀ।
ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਜੇ ਦੋ ਸਾਲਾ ਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰ: ਈਸਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦ ਮਿਸਲ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰ ਤੇ ਨਿਤਨੇਮ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਕੰਠ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 6ਵੇਂ ਜਥੇਦਾਰ ਸਨ।
ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਕ ਅਨੋਖੇ ਜਰਨੈਲ ਸਨ। ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਕਸੂਰ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਨੁਸਹਿਰੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਵਰਗੀਆਂ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤਾਂ ਦਰਜ ਹਨ।

ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਦੋਂ ਜੰਗ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਅਟਕ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਦਰਿਆ ਵੀ ਰਾਹ ਛਡ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਕਰਨ ਲਈ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਨ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ।
ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਖਲ ਦੇ ਕੇ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਉਲਟ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਇਸੇ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੋੜੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਦਿਤੀ ਸੀ।

ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਔਖੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਲੜੀ ਗਈ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਨੌਸ਼ਹਿਰੇ ਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪ 14 ਮਾਰਚ 1823 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਵੀ ਬਾਕੀ ਲੜਾਈਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪ ਦੀ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਕਰਕੇ ਜਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੀ ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਆਪ ਜਿਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਰਹੇ, ਉਥੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ‘ਬੁਰਜ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ’ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੀ ਛਾਉਣੀ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਥ ਅਕਾਲੀ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਕੋਲ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 14 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਥ ਅਕਾਲੀ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ।

धनासरी महला ५ घरु १२ ੴ सतिगुर प्रसादि ॥ बंदना हरि बंदना गुण गावहु गोपाल राइ ॥ रहाउ ॥ वडै भागि भेटे गुरदेवा ॥ कोटि पराध मिटे हरि सेवा ॥१॥ चरन कमल जा का मनु रापै ॥ सोग अगनि तिसु जन न बिआपै ॥२॥ सागरु तरिआ साधू संगे ॥ निरभउ नामु जपहु हरि रंगे ॥३॥ पर धन दोख किछु पाप न फेड़े ॥ जम जंदारु न आवै नेड़े ॥४॥ त्रिसना अगनि प्रभि आपि बुझाई ॥ नानक उधरे प्रभ सरणाई ॥५॥१॥५५॥

अर्थ :राग धनासरी, घर १२ में गुरू अर्जन देव जी की बाणी। अकाल पुरख एक है और सतिगुरू की कृपा द्वारा मिलता है हे भाई! परमात्मा को सदा नमस्कार करा करो, प्रभू पातिश़ाह के गुण गाते रहो ॥ रहाउ ॥ हे भाई! जिस मनुष्य को बड़ी किस्मत से गुरू मिल जाता है, (गुरू के द्वारा) परमात्मा की सेवा-भगती करने से उस के करोड़ों पाप मिट जाते हैं ॥१॥ हे भाई! जिस मनुष्य का मन परमात्मा के सुंदर चरणों (के प्रेम-रंग) में रंग जाता है, उस मनुष्य ऊपर चिंता की आग ज़ोर नहीं पा सकती ॥२॥ हे भाई! गुरू की संगत में (नाम जपने की बरकत से) संसार-समुँद्र से पार निकल जाते हैं। प्रेम से निरभउ प्रभू का नाम जपा करो ॥३॥ हे भाई! (सिमरन का सदका) पराए धन (आदि) के कोई अैब पाप मंदे कर्म नहीं होते, भयानक यम भी नज़दीक नहीं आते (मौत का डर नहीं लगता, आत्मिक मौत नज़दीक़ नहीं आती ॥४॥ हे भाई! (जो मनुष्य प्रभू के गुण गाते हैं) उन की तृष्णा की आग प्रभू ने आप बुझा दी है। हे नानक जी! प्रभू की श़रण पड़ कर (अनेकों जीव तृष्णा की आग में से) बच निकलते हैं ॥५॥१॥५५॥

ਅੰਗ : 683

ਧਨਾਸਰੀ ਮਹਲਾ ੫ ਘਰੁ ੧੨ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਬੰਦਨਾ ਹਰਿ ਬੰਦਨਾ ਗੁਣ ਗਾਵਹੁ ਗੋਪਾਲ ਰਾਇ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਵਡੈ ਭਾਗਿ ਭੇਟੇ ਗੁਰਦੇਵਾ ॥ ਕੋਟਿ ਪਰਾਧ ਮਿਟੇ ਹਰਿ ਸੇਵਾ ॥੧॥ ਚਰਨ ਕਮਲ ਜਾ ਕਾ ਮਨੁ ਰਾਪੈ ॥ ਸੋਗ ਅਗਨਿ ਤਿਸੁ ਜਨ ਨ ਬਿਆਪੈ ॥੨॥ ਸਾਗਰੁ ਤਰਿਆ ਸਾਧੂ ਸੰਗੇ ॥ ਨਿਰਭਉ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਹਰਿ ਰੰਗੇ ॥੩॥ ਪਰ ਧਨ ਦੋਖ ਕਿਛੁ ਪਾਪ ਨ ਫੇੜੇ ॥ ਜਮ ਜੰਦਾਰੁ ਨ ਆਵੈ ਨੇੜੇ ॥੪॥ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਅਗਨਿ ਪ੍ਰਭਿ ਆਪਿ ਬੁਝਾਈ ॥ ਨਾਨਕ ਉਧਰੇ ਪ੍ਰਭ ਸਰਣਾਈ ॥੫॥੧॥੫੫॥

ਅਰਥ: ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ, ਘਰ ੧੨ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਭਾਈ! ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸਦਾ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਿਆ ਕਰੋ, ਪ੍ਰਭੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਂਦੇ ਰਹੋ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, (ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ) ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੇਵਾ-ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਪਾਪ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ॥੧॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਚਰਨਾਂ (ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ-ਰੰਗ) ਵਿਚ ਰੰਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਉਤੇ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਅੱਗ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੀ ॥੨॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤਿ ਵਿਚ (ਨਾਮ ਜਪਣ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ) ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘ ਜਾਈਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਨਿਰਭਉ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਿਆ ਕਰੋ ॥੩॥ ਹੇ ਭਾਈ! (ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਸਦਕਾ) ਪਰਾਏ ਧਨ (ਆਦਿਕ) ਦੇ ਕੋਈ ਐਬ ਪਾਪ ਮੰਦੇ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਭਿਆਨਕ ਜਮ ਭੀ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਢੁਕਦਾ (ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀਂ ਵਿਆਪਦਾ, ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ) ॥੪॥ ਹੇ ਭਾਈ! (ਜੇਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਂਦੇ ਹਨ) ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅੱਗ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਆਪ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਰਨ ਪੈ ਕੇ (ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਵ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚੋਂ) ਬਚ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ॥੫॥੧॥੫੫॥

बिलावलु महला ५ छंत ੴ सतिगुर प्रसादि ॥ मंगल साजु भइआ प्रभु अपना गाइआ राम ॥ अबिनासी वरु सुणिआ मनि उपजिआ चाइआ राम ॥ मनि प्रीति लागै वडै भागै कब मिलीऐ पूरन पते ॥ सहजे समाईऐ गोविंदु पाईऐ देहु सखीए मोहि मते ॥ दिनु रैणि ठाढी करउ सेवा प्रभु कवन जुगती पाइआ ॥ बिनवंति नानक करहु किरपा लैहु मोहि लड़ि लाइआ ॥१॥

राग बिलावलु में गुरु अर्जनदेव जी की बाणी ‘छंत’ अकाल पुरख एक है और सतिगुरु की कृपा द्वारा मिलता है। हे सखी! प्यारे प्रभु की सिफत सलाह का गीत गाने से (मन में) ख़ुशी का रंग ढंग बन जाता है। उस कभी न मरने वाले खसम-प्रभु (का नाम) सुनने से मन में चाव पैदा होता है। (जब) बड़ी किस्मत से (किसी जिव-स्त्री के) मन में परमात्मा-पति का प्यार पैदा होता है, (तब वह जिव स्त्री उतावली हो जाती है) सारे गुणों के मालिक प्रभु-पति को कब मिला जा सकेगा। (उस को आगे यह उत्तर मिलता है- कि) अगर आत्मिक अड़ोलता में लीन रहें तो परमात्मा-पति मिल जाता है। (वह भाग्यवान जीव इस्त्री बार बार पूछती है) हे सखी! मुझे मति दे, कि किस प्रकार से प्रभु-पति से मिल सकूँ (हे सखी! बता) मैं दिन-रात खड़ी तेरी सेवा करुँगी। (गुरू नानक जी कहते हैं की )नानक (भी) बेनती करता है-(हे प्रभु! मेरे ऊपर) कृपा कर, (मुझे अपने) लड़ लगाई रख।१।

ਅੰਗ : 845

ਬਿਲਾਵਲੁ ਮਹਲਾ ੫ ਛੰਤ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਮੰਗਲ ਸਾਜੁ ਭਇਆ ਪ੍ਰਭੁ ਅਪਨਾ ਗਾਇਆ ਰਾਮ ॥ ਅਬਿਨਾਸੀ ਵਰੁ ਸੁਣਿਆ ਮਨਿ ਉਪਜਿਆ ਚਾਇਆ ਰਾਮ ॥ ਮਨਿ ਪ੍ਰੀਤਿ ਲਾਗੈ ਵਡੈ ਭਾਗੈ ਕਬ ਮਿਲੀਐ ਪੂਰਨ ਪਤੇ ॥ ਸਹਜੇ ਸਮਾਈਐ ਗੋਵਿੰਦੁ ਪਾਈਐ ਦੇਹੁ ਸਖੀਏ ਮੋਹਿ ਮਤੇ ॥ ਦਿਨੁ ਰੈਣਿ ਠਾਢੀ ਕਰਉ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਭੁ ਕਵਨ ਜੁਗਤੀ ਪਾਇਆ ॥ ਬਿਨਵੰਤਿ ਨਾਨਕ ਕਰਹੁ ਕਿਰਪਾ ਲੈਹੁ ਮੋਹਿ ਲੜਿ ਲਾਇਆ ॥੧॥

ਅਰਥ: ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲੁ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ‘ਛੰਤ’ (ਛੰਦ)। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਸਹੇਲੀਏ! ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਵਿਆਂ (ਮਨ ਵਿਚ) ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਕਦੇ ਨਾਹ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਖਸਮ-ਪ੍ਰਭੂ (ਦਾ ਨਾਮ) ਸੁਣਿਆਂ ਮਨ ਵਿਚ ਚਾਉ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਜਦੋਂ) ਵੱਡੀ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ (ਕਿਸੇ ਜੀਵ-ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ) ਮਨ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ-ਪਤੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, (ਤਦੋਂ ਉਹ ਉਤਾਵਲੀ ਹੋ ਹੋ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ) ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ-ਪਤੀ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। (ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਇਹ ਉੱਤਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ-ਜੇ) ਆਤਮਕ ਅਡੋਲਤਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਰਹੀਏ ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ-ਪਤੀ ਮਿਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। (ਉਹ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀ ਜੀਵ-ਇਸਤ੍ਰੀ ਮੁੜ ਮੁੜ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ-) ਹੇ ਸਹੇਲੀਏ! ਮੈਨੂੰ ਮਤਿ ਦੇਹਿ, ਕਿ ਕਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭੂ-ਪਤੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਹੇ ਸਹੇਲੀਏ! ਦੱਸ) ਮੈਂ ਦਿਨ ਰਾਤ ਖਲੋਤੀ ਤੇਰੀ ਸੇਵਾ ਕਰਾਂਗੀ। (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ) ਨਾਨਕ (ਭੀ) ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ-(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ) ਮਿਹਰ ਕਰ, (ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ) ਲੜ ਨਾਲ ਲਾਈ ਰੱਖ ॥੧॥

सलोक ॥ राज कपटं रूप कपटं धन कपटं कुल गरबतह ॥ संचंति बिखिआ छलं छिद्रं नानक बिनु हरि संगि न चालते ॥१॥ पेखंदड़ो की भुलु तुमा दिसमु सोहणा ॥ अढु न लहंदड़ो मुलु नानक साथि न जुलई माइआ ॥२॥ पउड़ी ॥ चलदिआ नालि न चलै सो किउ संजीऐ ॥ तिस का कहु किआ जतनु जिस ते वंजीऐ ॥ हरि बिसरिऐ किउ त्रिपतावै ना मनु रंजीऐ ॥ प्रभू छोडि अन लागै नरकि समंजीऐ ॥ होहु क्रिपाल दइआल नानक भउ भंजीऐ ॥१०॥

अर्थ: हे नानक जी! यह राज रूप धन और (ऊँची) कुल का अभिमान-सब छल-रूप है। जीव छल कर के दूसरों पर दोष लगा लगा कर (कई तरीकों से) माया जोड़ते हैं, परन्तु प्रभू के नाम के बिना कोई भी वस्तु यहाँ से साथ नहीं जाती ॥१॥ तुम्मा देखने में तो मुझे सुंदर दिखा। क्या यह ऊकाई लग गई ? इस का तो आधी कोडी भी मुल्य नहीं मिलता। हे नानक जी! (यही हाल माया का है, जीव के लिए तो यह भी कोड़ी मुल्य की नहीं होती क्योंकि यहाँ से चलने के समय) यह माया जीव के साथ नहीं जाती ॥२॥ उस माया को इकट्ठी करने का क्या लाभ, जो (जगत से चलने समय) साथ नहीं जाती, जिस से आखिर विछुड़ ही जाना है, उस की खातिर बताओ क्या यत्न करना हुआ ? प्रभू को भुला हुआ​ (बहुती माया से) तृप्त भी नहीं और ना ही मन प्रसन्न होता है। परमात्मा को छोड़ कर अगर मन अन्य जगह लगाया तो नर्क में समाता है। हे प्रभू! कृपा कर, दया कर, नानक का सहम दूर कर दे ॥१०॥

ਅੰਗ : 708

ਸਲੋਕ ॥ ਰਾਜ ਕਪਟੰ ਰੂਪ ਕਪਟੰ ਧਨ ਕਪਟੰ ਕੁਲ ਗਰਬਤਹ ॥ ਸੰਚੰਤਿ ਬਿਖਿਆ ਛਲੰ ਛਿਦ੍ਰੰ ਨਾਨਕ ਬਿਨੁ ਹਰਿ ਸੰਗਿ ਨ ਚਾਲਤੇ ॥੧॥ ਪੇਖੰਦੜੋ ਕੀ ਭੁਲੁ ਤੁੰਮਾ ਦਿਸਮੁ ਸੋਹਣਾ ॥ ਅਢੁ ਨ ਲਹੰਦੜੋ ਮੁਲੁ ਨਾਨਕ ਸਾਥਿ ਨ ਜੁਲਈ ਮਾਇਆ ॥੨॥ ਪਉੜੀ ॥ ਚਲਦਿਆ ਨਾਲਿ ਨ ਚਲੈ ਸੋ ਕਿਉ ਸੰਜੀਐ ॥ ਤਿਸ ਕਾ ਕਹੁ ਕਿਆ ਜਤਨੁ ਜਿਸ ਤੇ ਵੰਜੀਐ ॥ ਹਰਿ ਬਿਸਰਿਐ ਕਿਉ ਤ੍ਰਿਪਤਾਵੈ ਨਾ ਮਨੁ ਰੰਜੀਐ ॥ ਪ੍ਰਭੂ ਛੋਡਿ ਅਨ ਲਾਗੈ ਨਰਕਿ ਸਮੰਜੀਐ ॥ ਹੋਹੁ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਦਇਆਲ ਨਾਨਕ ਭਉ ਭੰਜੀਐ ॥੧੦॥

ਅਰਥ: ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! ਇਹ ਰਾਜ ਰੂਪ ਧਨ ਤੇ (ਉੱਚੀ) ਕੁਲ ਦਾ ਮਾਣ-ਸਭ ਛਲ-ਰੂਪ ਹੈ। ਜੀਵ ਛਲ ਕਰ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੇ ਦੂਸ਼ਣ ਲਾ ਲਾ ਕੇ (ਕਈ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ) ਮਾਇਆ ਜੋੜਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਭੀ ਚੀਜ਼ ਏਥੋਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ॥੧॥ ਤੁੰਮਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸੋਹਣਾ ਦਿੱਸਿਆ। ਕੀ ਇਹ ਉਕਾਈ ਲੱਗ ਗਈ ? ਇਸ ਦਾ ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਕੌਡੀ ਭੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! (ਇਹੀ ਹਾਲ ਮਾਇਆ ਦਾ ਹੈ, ਜੀਵ ਦੇ ਭਾ ਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਭੀ ਕੌਡੀ ਮੁੱਲ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਏਥੋਂ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ) ਇਹ ਮਾਇਆ ਜੀਵ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ॥੨॥ ਉਸ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ, ਜੋ (ਜਗਤ ਤੋਂ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ) ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਖ਼ਰ ਵਿਛੁੜ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਦੱਸੋ ਕੀਹ ਜਤਨ ਕਰਨਾ ਹੋਇਆ ? ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰਿਆਂ (ਨਿਰੀ ਮਾਇਆ ਨਾਲ) ਰੱਜੀਦਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾਹ ਹੀ ਮਨ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜੇ ਮਨ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲਗਾਇਆਂ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਸਮਾਈਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਕਿਰਪਾ ਕਰ, ਦਇਆ ਕਰ, ਨਾਨਕ ਦਾ ਸਹਿਮ ਦੂਰ ਕਰ ਦੇਹ ॥੧੦॥

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਜੀ ।
ਕਬੀਰ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਅਲ-ਕਬੀਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵੱਡਾ ਜਾ ਮਹਾਨ । ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਥ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ (1901 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਕ) 843,171 ਅਨੁਆਯੀ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਤ ਮਤ ਪੰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਉਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਬੀਜਕ, ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ ਅਤੇ ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਰਿਸ਼ੀਆਂ-ਮੁਨੀਆਂ, ਪੀਰਾਂ ਤੇ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਸੰਬੰਧੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਾਖੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1440 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ, ਜੋ ਅੱਜ ਕੱਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ‘ਮਹਾਂਨ ਕੋਸ਼’ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਵਿਧਵਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋਂ ਸੰਮਤ 1455 (1398 ਈਸਵੀ)ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 71 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਕੋਲ ਲਹਿਰ- ਤਲਾਉ ਦੇ ਪਾਸ ਨਵੇਂ ਜਨਮੇ ਬਾਲਕ ਨੂੰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ; ਜਿਸ ’ਤੇ ਤਰਸ ਖਾ ਕੇ ਅਲੀ (ਨੀਰੂ) ਜੁਲਾਹੇ ਜਿਸਦੀ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨੇ ਲਿਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੀਮਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤਾ ,ਜਿਸ ਨੇ ਬਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਸਮਝ ਨੇ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ । ਮੋਲਵੀ ਨੂੰ ਘਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾ ਦਾ ਕਬੀਰ ਰਖ ਦਿਤਾ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਸੁਭਾਵਕ ਝੁਕਾਅ ਹਿੰਦੂ ਮਤ ਵੱਲ ਸੀ।
ਵਡੇ ਹੋਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ‘ਬੀਬੀ ਲੋਈ’ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ , ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ‘ਕਮਾਲ’ ਤੇ ਇਕ ਧੀ ‘ਕਮਾਲੀ’ ਪੈਦਾ ਹੋਈ । ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਤੋਂ ਰਾਮ ਨਾਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮਤ ਧਾਰਣ ਕੀਤਾ। ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮਤ ਮਤਾਂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਤੀਖਣ ਬੁੱਧੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਏਹ ਖੰਡਨ ਮੰਡਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਗਏ। ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਕੇ ਆਪ ਤੱਤ ਗਿਆਨੀ ਹੋ ਗਏ ।
ਜਦ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਸੰਮਤ 1547 ਵਿੱਚ ਬਨਾਰਸ ਆਇਆ, ਤਦ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਤੱਸਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤੰਗ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਗੋਂਡ ਰਾਗੁ ਵਿੱਚ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੰਨਾ 870 ਉੱਪਰ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ:
‘‘ਭੁਜਾ ਬਾਂਧਿ ਭਿਲਾ ਕਰਿ ਡਾਰਿਓ ॥ ਹਸਤੀ ਕ੍ਰੋਪਿ ਮੂੰਡ ਮਹਿ ਮਾਰਿਓ ॥ ਹਸਤਿ ਭਾਗਿ ਕੈ ਚੀਸਾ ਮਾਰੈ ॥ ਇਆ ਮੂਰਤਿ ਕੈ ਹਉ ਬਲਿਹਾਰੈ॥’’
ਭਾਵ ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਢੇਮ ਵਾਂਗ (ਮੈਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਾਥੀ ਅੱਗੇ) ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, (ਮਹਾਵਤ ਨੇ) ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ (ਕੁੰਡੀ ਦੀ ਚੋਟ) ਮਾਰੀ। ਪਰ ਹਾਥੀ (ਮੈਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਲਿਤਾੜਨ ਦੀ ਬਜਾਏ) ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਕੇ (ਹੋਰ ਪਾਸੇ) ਭੱਜਦਾ ਹੈ, (ਜਿਵੇਂ ਆਖਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ) ਮੈਂ ਸਦਕੇ ਹਾਂ ਇਸ ਸੋਹਣੇ ਬੰਦੇ ਤੋਂ। ਪਰ ਅੰਤ ਉਸ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ।
ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤੀ ਇਸ ਗ਼ਲਤ ਮਨੌਤ ਕਿ ‘ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਗਹਰ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਗਤਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ’ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਕੁਛ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਗਹਰ (ਜੋ ਗੋਰਖਪੁਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ 15 ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਹੈ) ਜਾ ਕੇ ਵੱਸ ਗਏ।
ਭਗਤੀ ਸੰਪਰਦਾਇ ਦੇ ਸੰਤ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਡਾ: ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਦਾਤ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਭਗਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਹ ਬਹੁਤ ਨਿਮਰ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।
” ਮੇਰਾ ਮੁਝ ਮਹਿ ਕਿਛੁ ਨਹੀਂ ਜੋ ਕਿਛੁ ਹੈ ਸੋ ਤੇਰਾ ਤੇਰਾ ਤੁਝ ਕਉ ਸਉਪਤੇ ਕਿਆ ਲਾਗੈ ਮੇਰਾ”॥
ਉਂਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਬਣਾਉਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੱਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾ ਧਾਰਣ ਕਰੇ ਉਹ ਨਿਗੁਰਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਤੋਂ ਕੋਈ ਦਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਂਦਾ, ਇਥੋਂ ਤਕ ਕੀ ਨਿਗੁਰੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ । ਕਬੀਰ ਜੀ ਰਾਮ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਲੱਗ ਗਏ ਪਰ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਧਾਰਣ ਕੀਤਾ। ਜਨਮ ਜਾਤੀ ਨੀਵੀਂ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ, ਬ੍ਰਹਮਣ ਜਾਂ ਪੰਡਤ ਕੋਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਚੇਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਆਪ ਖੁਦ ਹੀ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਦੇ ਅਤੇ ਭਜਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਬਜਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਗਤ ਗੁਰੂ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਚੇਲੇ ਸਨ। । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ, ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦਿਅਵਤਾ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸੁਗੰਧੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਖਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ– “ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਕਹੋ।” ਕਬੀਰ ਜੀ ਹੁਣ ਸਾਧੂ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾ ਦਾ ਮਨ ਹਰ ਵਕਤ ਲੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਉਨ੍ਹਾ ਲਈ ਗੁਰੂ ਧਾਰਣ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਹ ਰਾਤ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਕਈ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਮੰਡਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਏ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਚੇਲਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਜਗਹ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਚਰਨ ਛੋਹ ਲਈ ਤਰਸ ਗਏ ।
ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਅਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ,ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਗੰਗਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨੂੰ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਹ ਉਸ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਜਾਇਆ ਕਰਣ ਜਿਸ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਜਰੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਣਾਂ ਦੀ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਆਤਮਕ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਉਹ ਤੜਕੇ ਹੀ ਗੰਗਾ ਕੰਡੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਜਾਕੇ ਗੰਗਾ ਦੀਆਂ ਪਉੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਜਾਂਦੇ । ਕਈ ਦਿਨ ਤੱਕ ਲੇਟਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਧੀਰਜ, ਸੰਤੋਖ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾ ਵਿਚ ਸੀ ਜਿਸ ਅਗੇ ਇਕ ਦਿਨ ਰੱਬ ਵੀ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਇਕ ਦਿਨ ਰੱਬ ਨੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਦੇ ਚਰਣਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵੱਲ ਕਬੀਰ ਜੀ ਲੇਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਅਨਜਾਣੇ ਸੁਤੇ ਹੋਏ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨਾਲ ਟਕਰਾਏ। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ: ਉੱਠੋ ਰਾਮ ਕਹੋ ! ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਣਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਮੱਥਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੰਬਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਨ ਫੜ ਲਏ। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਝੁਕਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ਉੱਠੋ ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਕਹੋ। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ–ਪਿੱਛੇ ਰਾਮ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਬੀਰ ਜੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਗਏ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜਿਵੇਂ ਲੋਹਾ ਪਾਰਸ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਕੰਚਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਲੋਲਿਕ ਨੂਰ ਛਾ ਗਿਆ ਅਜਿਹਾ ਨੂਰ ਜੋ ਤਪਦੇ ਹੋਏ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਣ ਵਾਲਾ, “ਮੂਰਦਿਆਂ” ਨੂੰ “ਜੀਵਨ ਦਾਨ” ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਭਟਕੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਭਵ ਸਾਗਰ ਤੋਂ ਤਾਰਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ
” ਕਬੀਰ ਪਕਰੀ ਟੇਕ ਰਾਮ ਦੀ ਤੁਰਕ ਰਹੇ ਪਚਿਹਾਈਂ ” ॥
ਹੋਇ ਬਿਰਕਤੁ ਬਨਾਰਸੀ ਰਹਿੰਦਾ ਰਾਮਾਨੰਦੁ ਗੁਸਾਈਂ ॥
ਅਮ੍ਰਿਤੁ ਵੇਲੇ ਉਠਿ ਕੈ ਜਾਂਦਾ ਗੰਗਾ ਨਾਹਵਣ ਤਾਈਂ ॥
ਅਗੇ ਹੈ ਏ ਜਾਇ ਕੈ ਲਂਮਾ ਪਿਆ ਕਬੀਰ ਤਿਥਾਈ ॥
ਪੈਰੀ ਟੁਂਬ ਉਠਾਲਿਆ ਬੋਲਹਨ ਰਾਮ ਸਿਖ ਸਮਝਾਈ ॥(ਵਾਰ 10)
ਸਾਧੂ, ਬ੍ਰਹਮਣਾ, ਜੋਗੀਆਂ, ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤਿ ਦਾ ਜੁਲਾਹੇ ਨੀਰਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਬੀਰ ਸਚਮੁੱਚ ਹੀ ਇਕ ਉਚੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਾਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ, ਮੰਦਿਰ, ਆਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਅਗੇ , ਗੰਗਾ ਕੰਢੇ ,ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਰਾਮ ਧੁਨ ਗਾਉਂਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ।ਕਬੀਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਘਰ ਘਰ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲਗੀ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੱਛਾ ਕਿਹਾ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਬੁਰਾ, ਪਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋਖਲਾ ਸੀ ਜਾਣਨ ਦਾ ਕਿ ਕਬੀਰ ਦਾ ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਹੈ ? ਕਿਸ ਨੇ ਇਸ ਮਲੇਛ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਹ ਨਿਗੁਰਾ ਹੀ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਜਦ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਕਬੀਰ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਪੁਛ ਲਿਆ ਤਾਂ ਕਬੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਗੁਰੂ, ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਗੋਸਾਂਈ। ਜਵਾਬ ਸੁਣਕੇ ਸਾਰੇ ਚੌਂਕ ਗਏ।
ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਹਨ, ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲ ਗਈ। ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ, ਕਈ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹੰਕਾਰੀ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਗਏ ਅਤੇ ਬੋਲੇ: “ਮਹਾਰਾਜ ! ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਇੱਕ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਵਾਲੇ ਜੁਲਾਹੇ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਧਰਮ- ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ”। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੋਂ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ,ਕੁੱਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਮਈ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ: ਹੇ ਭਗਤੋ ! ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਧਰਮ–ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਮਾਇਆ ਕੀ ਹੈ ? ਮੇਰਾ ਰਾਮ ਹੀ ਜਾਣੇ ? ਸਾਧੂ ਕਰੋਧਵਾਨ ਹੋਕੇ ਬੋਲੇ: “ਮਹਾਰਾਜ” ! ਤਾਂ ਕੀ “ਕਬੀਰ” ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਕਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੈ ਆਓ, ਉਹ ਹੀ ਦੱਸੇਗਾ ਕੀ ਮਾਜਰਾ ਹੈ । ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਜਦ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਸੱਦ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਕਈ ਸਚ ਜਾਣਨ ਲਈ ਤੇ ਕਈ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ।
ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਜੀ…

ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਰੌਣਕ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਵਾਸੀ ਇੱਕਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਾਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ “ਹੇ ਰਾਮ ਭਗਤ ! ਤੁਹਾਡਾ ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਹੈ ? ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਨੰਦ ਵਿਚ ਆਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ! ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਹਨ । ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ,” ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜਕੇ ਨਿਮਰਤਾ ਵਲੋਂ ਕਿਹਾ: ਗੁਰੂਦੇਵ ! ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾਕੇ ਭਾਵੇਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਚੇਲਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਸੰਜੋਗ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਬੀਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਹੱਡ-ਬੀਤੀ ਸੁਣਾ ਦਿਤੀ ।
। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਹਡ-ਬੀਤੀ ਸੁਣ ਕੇ ਰਾਮਾ-ਨੰਦ ਜੀ ਵਿਸਮਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਏ। ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਜਿਸ ਪੜਾਉ ਉੱਤੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ, ਰਾਮਾ ਨੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਈ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਮਸਤ ਹੋਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ: ਕਬੀਰ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ! “ਮੇਰਾ ਚੇਲਾ” ਹੈ ! ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ ਕਬੀਰ ਵਰਗੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕੇ। ਰਾਮਾ ਨੰਦ ਨੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਮਣੇ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ, । ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਸਾਰੇ ਪੰਡਤ, ਸਾਧੂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਛਟਪਟਾਏ ਤਾਂ ਸਹੀ ਪਰ ਕੁੱਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਦੀ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ਓ ਰਾਮ ਦੇ ਕਬੀਰੇ ! ਜਾਓ ਰਾਮ ਕਹੋ ! ਤੁਹਾਡਾ ਰਾਮ ਰਾਖਾ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਤਨੇ ਖੁਸ਼ ਕਿ ਆਲੋਕਿਕ ਆਨੰਦ ਵਿਚ ਕੁਦਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਚਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ।
ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਦਾ ਮਾਨਨਾ ਸੀ ਕੀ ਮਗਹਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿਸਦਾ ਖੰਡਣ ਕਰਨ ਲਈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾ ਵਹਿਮਾ ਭਰਮਾ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਮਾਂ ਕਾਸ਼ੀ ਛਡ ਕੇ ਮਗਹਰ ਗੁਜਾਰਿਆ ਜੈਸਾ ਮਗਹਰੁ, ਤੈਸੀ ਕਾਸੀ; ਹਮ ਏਕੈ ਕਰਿ ਜਾਨੀ ॥ ਹਮ ਨਿਰਧਨ ਜਿਉ ਇਹੁ ਧਨੁ ਪਾਇਆ; ਮਰਤੇ ਫੂਟਿ ਗੁਮਾਨੀ ॥3॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ /ਪੰਨਾ 969) ਆਖਿਰ ਸੰਨ 1518 , ਮਘਹਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਏ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸ ਕਰ ਇਨ੍ਹਾ ਦਾ ਅੰਤਕਾਲ 1448 ਈਸਵੀ ਦਸਦੇ ਹਨ ।
ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ‘ਕਬੀਰ ਚੌਰਾ’ ਨਾਉਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਲਹਿਰ ਤਲਾਉ ’ਤੇ ਭੀ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਹੈ। ਰਿਆਸਤ ਰੀਵਾ ਵਿੱਚ ‘ਕਬੀਰ ਬੀਜਕ’ ਧਰਮ ਦਾਸ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੰਮਤ 1521 ਦਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ ਅਤੇ ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।
ਬਾਣੀ
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਤ ਹੈ-
ਸਿਰੀ ਰਾਗ-2 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਗਉੜੀ-74 ਸ਼ਬਦ(1 ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਸਹਿਤ) ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ-45, ਥਿਤੀ-16, ਵਾਰ ਸਤ-8=/43
ਰਾਗ ਆਸਾ -37 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ -2 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ – 11 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ-5 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ-1 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਸੂਹੀ- 5 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ -12 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਗੋਡ -11 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ-12 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਮਾਰੂ -12 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਕੇਦਾਰਾ -6 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਭੈਰਉ – 19 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਬਸੰਤ – 8 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ – 3 ਸ਼ਬਦ
ਰਾਗ ਪ੍ਰਭਾਤੀ – 5 ਸ਼ਬਦ
ਇਸ ਤਰਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 1 ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ,1 ਥਿਤੀ,1 ਸਤਵਾਰਾ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਵਿਉਤਬੱਧ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ 8 ਪਦਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਅਸ਼ਟਪਦੀਆ ਹਨ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਲੋਕ ਵੀ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਦ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹਨ।
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਵਧੀ, ਭੋਜਪੁਰੀ, ਬ੍ਰਿਜ, ਮਾਰਵਾੜੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ, ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਿਲ ਜਾਂ ਪਰਿਭਾਸਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ- ਫਾਰਸੀ ਰੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਜਾਇ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਜਾਹਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖਦਾਇ ।।
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ’ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦਾ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 3 ਅਸਟਪਦੀਆਂ, ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ, ਥਿਤੀ, ਸਤ ਵਾਰ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੱਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਅਤੇ ਝੂਠ (ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ) ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਗੁਰਮਤਿ ਨਾਲ ਇਤਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੇਲ਼ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਨ ਜਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਗਗਨ ਦਮਾਮਾ ਬਾਜਿਓ, ਪਰਿਓ ਨੀਸਾਨੈ ਘਾਉ ॥ ਖੇਤੁ ਜੁ ਮਾਂਡਿਓ ਸੂਰਮਾ, ਅਬ ਜੂਝਨ ਕੋ ਦਾਉ ॥’’ (ਕਬੀਰ ਜੀ/1105) ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ: ‘‘ਜਉ ਤਉ, ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ ॥ ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ, ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ ॥ ਇਤੁ ਮਾਰਗਿ ਪੈਰੁ ਧਰੀਜੈ ॥ ਸਿਰੁ ਦੀਜੈ ਕਾਣਿ ਨ ਕੀਜੈ ॥’’ (ਮ: 1/1412)ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਹ ਟਪਲਾ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀਆਂ ਰਮੈਣੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ‘ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ` ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 52 ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ “ਵਿਆਖਿਆ” ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ‘ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਦੋ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ –ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਗਉੜੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦੀ 55 ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ 45 ਛੰਤ ਹਨ।ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ‘ਬੀਜਕ` ਦਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਕਬੀਰ ਨੇ ਪਖੰਡੀ ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਉਪਰੋਂ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਚਿਨ੍ਹ ਲਗਾਕੇ ਆਪਣੇ ਲੋਭ -ਲਾਲਚ ਖਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚ ਪਾਕੇ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦਾ ਜਮ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਖਿਡੌਣਾ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ? (- ‘‘ਮਾਥੇ ਤਿਲਕੁ, ਹਥਿ ਮਾਲਾ ਬਾਨਾਂ॥ ਲੋਗਨ, ਰਾਮੁ ਖਿਲਉਨਾ ਜਾਨਾਂ ॥’’ (ਕਬੀਰ ਜੀ/ 1158)
ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਤੋ ਹੋਈ ਹੈ ਫਿਰ ਕੋਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ੂਦਰ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵੰਗਾਰਦੇ ਹਨ ਕੀ ਜਦ ਅਸੀਂ ਦੋਨੋ ਹੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਾਂ, ਜੇ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਲਹੂ ਹੈ ਤੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਿਹੜਾ ਦੁਧ ਹੈ ਫਿਰ ਤੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸ਼ੂਦਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋਏ ਉਹ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਹਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਦਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
‘‘ਗਰਭ ਵਾਸ ਮਹਿ, ਕੁਲੁ ਨਹੀ ਜਾਤੀ॥ ਬ੍ਰਹਮ ਬਿੰਦੁ ਤੇ, ਸਭ ਉਤਪਾਤੀ॥
’’ ‘‘ਕਹੁ ਕਬੀਰ ! ਜੋ ਬ੍ਰਹਮੁ ਬੀਚਾਰੈ ॥ ਸੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣੁ, ਕਹੀਅਤੁ ਹੈ ਹਮਾਰੈ ॥4॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪)
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਣ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦੀ ਭਗਤੀ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਦੇ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਭੈਅ ਨਹੀਂ ਸਤਾਉਂਦਾ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੁਨਿਆਵੀ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਜੀਵ-ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅਸਲ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।‘‘ਕਬੀਰ ! ਜਿਸੁ ਮਰਨੇ ਤੇ ਜਗੁ ਡਰੈ, ਮੇਰੇ ਮਨਿ ਆਨੰਦੁ ॥ ਮਰਨੇ ਹੀ ਤੇ, ਪਾਈਐ ਪੂਰਨੁ ਪਰਮਾਨੰਦੁ ॥’’ (ਕਬੀਰ ਜੀ/1365) ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਦੋ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਹੀ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ: ਇੱਕ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਜੀਵ ਆਤਮਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਲ਼ ਹੋਣ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।
ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਵਚਨ ਹਨ ਕਿ ਅਗਰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਚੁੱਭੀ ਲਾਇਆਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡੱਡੂ ਸਦਾ ਹੀ ਨ੍ਹਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੇਵਲ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨਾ ਵਿਚ ਸਮਾ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਦਾ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਜਲ ਕੈ ਮਜਨਿ ਜੇ ਗਤਿ ਹੋਵੈ, ਨਿਤ ਨਿਤ ਮੇਂਡੁਕ ਨਾਵਹਿ ॥ ਜੈਸੇ ਮੇਂਡੁਕ, ਤੈਸੇ ਓਇ ਨਰ; ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਜੋਨੀ ਆਵਹਿ ॥’’ (ਕਬੀਰ ਜੀ/484)
ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀਆਂ ਜਨਮ ਦਾਤੀਆਂ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਜੀ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ! ਇਹ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤੀ ਜੋ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਬਣੀ ਹੈ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਵਾਸਤੇ ਵਰਨ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਸੰਗਲ ਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹੈ: ‘‘ਬੇਦ ਕੀ ਪੁਤ੍ਰੀ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤਿ ਭਾਈ ॥ ਸਾਂਕਲ ਜੇਵਰੀ ਲੈ ਹੈ ਆਈ ॥’’ (ਕਬੀਰ ਜੀ/ 329)
ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦੇ ਆਪ ਜੀ ਵਚਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਹੇ ਜਗਤ ਦੇ ਲੋਕੋ ! ਸੁਚੇਤ ਰਹੋ, ਜਾਗਦੇ ਰਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਜਾਗਦਿਆਂ ਮਤਲਬ ਵੇਦ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ-ਰੂਪ ਸੁਚੇਤ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਲੁਟੇ ਜਾ ਰਹੇ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਅਜਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ‘‘ਦੁਨੀਆ ਹੁਸੀਆਰ ਬੇਦਾਰ, ਜਾਗਤ ਮੁਸੀਅਤ ਹਉ ਰੇ ਭਾਈ ॥ ਨਿਗਮ ਹੁਸੀਆਰ ਪਹਰੂਆ ਦੇਖਤ ਜਮੁ ਲੇ ਜਾਈ ॥’’ (ਕਬੀਰ ਜੀ/ 972)
ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕੇਵਲ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੁਜਾਰੀ, ਪੰਡਿਤਾਂ ਤੇ ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੀ ਤਾਣੀ ਉਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਪੰਡਿਤ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ‘‘ਹਮਰਾ ਝਗਰਾ ਰਹਾ ਨ ਕੋਊ ॥ ਪੰਡਿਤ ਮੁਲਾਂ ਛਾਡੇ ਦੋਊ ॥’’ (ਭੈਰਉ/ ਪੰਨਾ 1159)
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ ।
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ ।

ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ੯੮੨( 982) ਅੰਗ ਤੇ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਤੇ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਚ ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਦਖਣ (ਕੇਰਲ) ਦਾ ਰਾਜਾ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਚ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਸੁਧਰਮਾ ਤੇ ਮਾਤਾ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ , ਉਹਨੇ ਸਾਰਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਆਪ ਸਾਂਭ ਲਿਆ। ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਨੂੰ ਇਕ ਗੋਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੇ ਖੇਡ ਕੇ ਬਚਾ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ। ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਰੰਗ ਰੂਪ ਬੜਾ ਸੀ ਤੇ ਹੈ ਵੀ ਨੇਕ ਸੁਭਾਵ ਦਾ ਸੀ।
ਸਮੇ ਨਾਲ ਇਕ ਦਿਨ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਨੂੰ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਦੇ ਕਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕਰਨੀ ਮਾਲਕ ਦੀ ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਮੇਰਾ ਪਾਪ ਉਗੜ ਨ ਜਾਵੇ। ਇਕ ਵਾਰ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਨੇ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਤੀ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕੇ ਏ ਮੇਰੇ ਪੁਤਰ ਮਦਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਣੀ। ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਚਿਠੀ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰ ਪਿਆ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਾਗ ਵਿਚ ਰੁਕਿਆ। ਰੁਖ ਦੀ ਛਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਅਰਾਮ ਕਰਣ ਲਈ ਬੈਠ ਗਿਆ , ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ। ਕੁਝ ਸਮੇ ਬਾਦ ਹੀ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਦੀ ਧੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੈਰ ਕਰਦੀ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨਿਗਾ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਤੇ ਪਈ ਦੇਖ ਕੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ। ਮਨ ਚ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਨਿਗਾ ਚਿਠੀ ਤੇ ਪਈ ਜੋ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਦੀ ਜੇਬ ਤੋ ਥੋੜੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਪਈ ਸੀ। ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਚਿਠੀ ਹੋਲੀ ਜਹੀ ਖੋਲ ਕੇ ਪੜੀ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਏ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਵਲੋਂ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਹੈ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕੇ ਇਸ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਬਿਖ (ਜਹਿਰ) ਦੇ ਦੇਣੀ। ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਫਿਰ ਬਹੁਤ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਅੱਖ ਦੇ ਕਾਜਲ (ਸੁਰਮੇ)ਨਾਲ ਬਿਖ ਨੂੰ ਬਿਖਯਾ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਬਿਖਯਾ ਉਸ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ। ਚਿਠੀ ਓਸੇ ਤਰਾਂ ਵਾਪਸ ਰਖ ਕੇ ਚਲੇ ਗਈ .ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਕੁਝ ਸਮੇ ਬਾਅਦ ਉਠਿਆ ਮਹਿਲ ਚ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮਦਨ ਨੇ ਚਿਠੀ ਪੜੀ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਵਲ ਦੇਖਿਆ। ਗਲ ਬਾਤ ਕੀਤੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਬਿਖਯਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਮਦਨ ਨੇ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬਿਖਯਾ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਬੜਾ ਕਲਪਿਆ ਪਰ ਫਿਰ ਇਕ ਹੋਰ ਚਾਲ ਚਲੀ ਤੇ ਮੰਦਰ ਚ ਦੇਵੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਗਏ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਕੁਝ ਬੰਦੇ ਭੇਜੇ। ਪਰ ਉਹ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਮਦਨ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਕਿਉਕਿ ਮਦਨ ਵੀ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਗਿਆ ਸੀ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਨੂੰ ਜਦੋ ਪੁਤ ਦੇ ਮਰਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਤਾਂ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਰੋਇਆ।
ਰਾਜ ਭਾਗ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਾਰਸ ਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਜੋ ਜਵਾਈ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਬਣਉਣਾ ਪਿਆ।
ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਇਸ ਗਾਥਾ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸਮਝਉਦੇ ਆ ਕਿ ਜੋ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਕਰਦਾ ਜੋ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ ਜੋ ਧੋਖਾ,ਕਪਟ, ਛਲ, ਬੇ-ਇਮਾਨੀ ,ਲਾਲਚ ,ਹੇਰਾ ਫੇਰੀ ਕਰਦੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਏਵੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਆਪ ਅੱਗ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਆ ਤੇ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ ਜੈਸੇ ਨੇਕ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਮਾਲਕ ਆਪ ਰਖਿਆ ਕਰਦਾ
<ਗੁਰੂ ਬਚਨ ਆ >
ਜਿਉ ਜਨ ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸੁ ਦੁਖਿਆ ਧ੍ਰਿਸਟਬੁਧੀ ਅਪੁਨਾ ਘਰੁ ਲੂਕੀ ਜਾਰੇ ॥੬॥ (ਅੰਗ ੯੮੨)
ਨੋਟ- ਇਸ ਗਾਥਾ ਬਾਰੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਵਿਦਵਾਨਾ ਨੂੰ ਪੜਿਆ ਹੈ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਲਿਖਤ ਦੇ ਆਰੰਭ ਚ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਪਰ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਉਹੀ ਹੈ ਇਸ ਗਾਥਾ ਤੇ 1965 ਚ ਫਿਲਮ ਵੀ ਬਣੀ ਸੀ ਦਸਮ ਦੇ ਚ੍ਰਤਿਰ 286 ਚ ਵੀ ਏਹੀ ਗਾਥਾ ਹੈ ਕੁਝ ਫਰਕ ਨਾਲ।
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ
ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ

ਮਾਝੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਝਾਲਾ ਕੌਰ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਦਕ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਦੀ ਮੂਰਤ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਂਦਿਆਂ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ । ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭੇਜ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਖਿਆ ਤੇ ਅਨਿਆ ਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਾਇਆ । ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਤੋਰ ਕੇ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਜਜ਼ੀਰਾਂ ਕੱਟਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਾਇਆ ।
ਮਾਝੇ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਸਰਹਾਲੀ ( ਤਰਨਤਾਰਨ ਤੋਂ ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ) ਵਿਚ ਇਕ ਕੇਸਰੂ ਮੱਲ ਨਾਮੀ ਸਖੀ ਸਰਵਰ ਦਾ ਸੇਵਕ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਝਾਲਾਂ ਰਾਣੀ ਸੀ । ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਇਥੇ ਕੁਝ ਗੁਰਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਏਥੇ ਨਾਨਕੇ ਵੀ ਸਨ । ਇਕ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੰਗਤ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲੀ ਤਾਂ ਇਸ ਝਾਲਾਂ ਰਾਣੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ । ਪੁੱਤਰ ਬਿਜੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਤੁਰੇ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਯਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਣ ਕਰ ਘਰ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜਿਆ ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਝਾਲਾ ਕੌਰ ਬੜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਪਤੀ ਬ੍ਤਾ ਬਣ ਸਿਮਰਨ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਭਗਤੀ ਵਿੱਚ ਗੜੂੰਦ ਹੋ ਕੇ ਸਬਰ , ਸਿਦਕ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਦੀ ਮੂਰਤ ਬਣ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤਿ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪਤੀ ਮਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਦਸਾਂ ਨੁਹਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ ਘਰ ਬੈਠਾ ਉਚ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜਦਿਆਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਪੁਰਸ਼ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਧਰਮ ਖਾਤਰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਉਸਦਾ ਸੱਚਖੰਡ ਵਿਚ ਵਾਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਪੱਲੇ ਬੰਨ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਮੱਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ । ਤੇ ਆਪ ਪਿਛੇ ਬੱਚੇ ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਗੁਰੂ ਕੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਜਾ ਜੁੱਟੀ । ਰਾਤ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਆਈ ਸੰਗਤ ਦੀ ਦੋਵੇਂ ਮਾਂ ਪੁੱਤ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ । ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਪਤੀ ਮੱਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ । ਕੋਈ ਧਾਹਾਂ ਨਹੀਂ ਮਾਰੀਆਂ ਕੋਈ ਪਿਟਾਪਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਝਝੌੜਿਆ । ਕੇਵਲ ਪਤੀ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਵਿਚ ਨੈਣਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਚਲੇ । ਫਿਰ ਹੌਸਲਾ ਧਾਰਿਆ । ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਗਲ ਵਿਚ ਪਲਾ ਪਾ ਕੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਪ੍ਰਭੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ “ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਧਰਮ ਦੀ ਖਾਤਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਵੈਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਸਾ ਹੋਵੇ । ਮੈਨੂੰ ਨਿਮਾਣੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਸਲ ਝੱਲਣ ਦਾ ਬਲ ਬਖਸ਼ੋ । ਨਾਲ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪੂਰਨਿਆ ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਸੁਮੱਤ , ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਬਲ ਬਖਸ਼ੋ । ਕੁਝ ਚਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਆਗਿਆ ਪਾ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਸਰਹਾਲੀ ਪਰਤ ਆਈ । ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਾਡਲੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਰਿਸ਼ਟ ਪੁਸ਼ਟ ਖੁਰਾਕ ਖਵਾ ਕੇ ਝਟ ਹੀ ਜੁਆਨ ਗੱਭਰੂ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਜੰਗ ਕਰਤੱਵ ਗਤਕਾ , ਤੇਗ ਚਲਾਉਣੀ , ਤੀਰ ਅੰਦਾਜੀ , ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਗਲ ਕੀ ਹਰ ਇਕ ਚੀਜ ‘ ਚ ਨਿਪੁੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਗਭਰੂਆਂ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਆਦਿ ਚ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ ਸਿਆਣਾ ਸੂਰਬੀਰ ਦੇ ਦਲੇਰ ਬਣ ਗਿਆ । ਗਤਕੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਬਾਈਧਾਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆ ਤੇ ਮੁਗਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਦਲ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਭੇਜੇ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਪੜੇ ਜਾਂ ਸੁਣੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਲ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦੇਵੇ।ਆਪਣੇ ਸ਼ਸ਼ਤਰਾਂ ਤੇ ਘੋੜੇ ਸਮੇਤ । ਜਦੋਂ ਸਰਹਾਲੀ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਚੋਂਕ ਚ ਇਹ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਇਹ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਸੁਣ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਪਾਸ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਪਾਸੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ । ਮਾਤਾ ਜੀ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਤੇ ਸੌ ਸ਼ਗਣ ਕਰ ਦਿਲ ਦੇ ਟੋਟੇ ਨੂੰ ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਬੱਧ ਕਰ ਘੋੜਾ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰਿਆ ਤੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ “ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਮੇਰਾ ਭੁਝੰਗੀ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਜੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਬੱਲ , ਵੀਰਤਾ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਬਖਸ਼ । ਇਹ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ ਜਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ । ਇਹ ਕਿਤੇ ਪਿੱਠ ਨਾ ਦਿਖਾਏ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਵਾਂਗ ਨੇਕ ਬਹਾਦਰ , ਸੂਰਮਾ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
ਹੁਣ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡੋ ਗਏ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਕੋਈ ਖਬਰ ਆਦਿ ਨਾ ਆਈ । ਪਰ ਇਕ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਉਦਾਸ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ ਇਕ ਕਵੀ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਵੇਂ ਦਸਦਾ ਹੈ । ਬੈਠੀ ਵਿਚ ਸਹੇਲੀਆਂ ਲਾਇ ਤ੍ਰਿਞਣ , ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਬਚਨ ਅਲਾਵਦੀ ਹੈ । ਮੇਰਾ ਉਛਲਦਾ ਅੱਜ ਕਲੇਜੜਾ ਏ , ਮੇਰੀ ਜਿੰਦ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡੀ ਜਾਵਦੀ ਹੈ । ਗਮ ਸੋਚ ਦੇ ਪਏ ਹਨ ਆਣ ਘੇਰੇ , ਚਿੰਤਾ ਚਿਖਾ ਦੇ ਵਾਂਗ ਜਲਾਵਦੀ ਹੈ । ਅੜਿਓ ਅੱਖੀਆਂ ਅਗੇ ਗੁਬਾਰ ਆਇਆ , ਮੇਰੀ ਹੋਸ਼ ਉਡੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂਵਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਪਾਸੋਂ ਉਸ ਪਾਸ ਆ ਇਕੱਤਰ ਹੋਈਆਂ ਰਾਮੀ , ਪ੍ਰਤਾਪੀ , ਬਿਸ਼ਨੀ ਆਦਿ ਨੇ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਦੇ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਚਿੰਨ ਵੇਖ ਬੜੀਆਂ ਦੁਖੀ ਹੋਈਆਂ ਹਾਰ ਕੇ ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੇ ਪੁਛ ਹੀ ਲਿਆ “ ਹੇ ਰਾਣੀ ! ਸਾਨੂੰ ਦਸ ਤੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਕੀ ਤੂੰ ਕੋਈ ਅਸ਼ੁਭ ਸੂਚਨਾ ਸੁਣੀ ਹੈ ? ਤੂੰ ਤਾਂ ਕਦੀ ਉਦਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਤੇਰੀ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ? ਤੇਰੇ ਤੇ ਤੇਰੇ ਪਤੀ ਤੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਆਈਆਂ ਤੂੰ ਉਦੋਂ ਨਾ ਘਬਰਾਈ ਹੁਣ ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ? ਦਿਲ ਦੀ ਗਲ ਖੋਹਲ ਕੇ ਦਸ ਬੀਬੀ ਧੀ ! ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖੋਹਲ ਕੇ ਗਲ ਦਸੀਏ ਤਾਂ ਦਿਲ ਹੌਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ “ ਹੇ ਪਿਆਰੀ ਸਖੀਓ ! ਤੁਹਾਥੋਂ ਕਾਹਦਾ ਲੁਕਾ ਹੈ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀਆਂ । ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵੈਰੀ ਦਲ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਖਾਤਰ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਤਿਲਕ ਬਚਾਉਣ ਖਾਤਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿੱਤੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਬੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਏ । ਚੀਜ਼ ਬਾਹਰੋਂ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅੰਦਰ ਕਾਬੂ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ । ਬਾਹਰੋਂ ਸੰਗਤ ਸਹਾਇਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੱਚੇ ਪਿਲੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਭੁੱਖ ਦੇ ਦੁਖੋਂ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬੇਦਾਵਾ ਵੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਕਈ ਡਰਾਕਲ ਭਗੌੜੇ ਇਧਰ ਮਾਝੇ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੰਮ ਖਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਲਾਡਵਾ ਵੀ ਕਿਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋ ਮੇਰੀ ਕੁੱਖ ਨੂੰ ਦਾਗ ਨਾ ਲਾ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦ ਪਿਤਾ ਦੀ ਰੂਹ ਤੰਗ ਨਾ ਕਰੇ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋਣੋਂ ਮਰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੈ । ਮਰਨਾ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਸਭ ਨੇ ਹੈ । ਆਹ ਵਿਚਾਰ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿ ਮਨ ਡੋਬੇ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪੁਤਰ ਵੱਲੋਂ ਚੰਗੀ ਕਨਸੋਅ ਆਉਣੀ ਲੋਚਦੀ ਹਾਂ । ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਕਿਹਾ “ ਧੀਏ । ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰ ਤੇਰਾ ਲਹੂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਛਡ ਆਵੇ । ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੀਹਣੀ ਮਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਿਆ ਹੈ । ਸ਼ੇਰ ਪਿਓ ਦਾ ਖੂਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਉਹ ਪਿਓ ਵਾਂਗ ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਰ ਕੇ ਕੱਟ ਮਰੇਗਾ । ਪਿੱਠ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਵੇਗਾ । ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਡਰ ਨਾ , ਭਰੋਸਾ ਰੱਖ ਛੇਤੀ ਚੰਗੀ ਖਬਰ ਆਵੇਗੀ । ‘ ‘ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਬੋਲੀ ਕਿ “ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਮੇਰੇ ਲਾਡਲੇ ਨੂੰ ਬਲ , ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਜੁਅਰਤ ਬਖਸ਼ੇਗਾ ਕਿ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਧਰਮ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਸਕੇ । ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਅੱਗੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਸਕਾਂ । ਹੋਰ ਇਸ ਦਾ ਪਿਓ ਵੀ ਸੁਰਗ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਤੋਂ ਇਹੋ ਹੀ ਆਸ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਵੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਹਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਣਾ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਖਿਆਲ ਦਿਲ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਹਿਤੂ , ਸ਼ਾਤੀ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਅਜਾਈ ਤੰਗ ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਉਜੜ ਗਈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਥੇ ਜਾਣਗੇ । ‘ ‘ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਬਿਸ਼ਣੀ ਬੋਲੀ “ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਭਾਣਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਦੇਣੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ । ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਆਪ ਰਾਖਾ ਹੈ , ਇਹ ਹੋਰ ਵਧਣੇ ਹਨ । ਇਉਂ ਬਿਸ਼ਣੀ ਤੇ ਹੋਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕਰ ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਧੀਰਜ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਖਿਆਲ ਦਿਲੋਂ ਕੱਢ ਦੇਵੇ , ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਥ ਦੇਵੇਗਾ । ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਤੇ ਭੁੱਖ ਤੇਹ ਦੇ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਬਿਪਤਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਵੇ । ਹੁਣ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਦੋਵੇਂ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਤੇ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰਦੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੱਚਾ ਸਿਦਕੀ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਰਹੇ । ਹੁਣ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਨੂੰ ਖਬਰ ਮਿਲ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਪਾਸੋਂ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿੰਡੋ ਗਿਆ ਸੀ ਫਟੜ ਹੋ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਆ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਪਿਛੋਂ ਵੈਰੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ , ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸਰਸਾ ਪਾਰ ਕਰਾ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਬਹਾਦਰ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਪਿਛੋਂ ਆਏ ਵੈਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਨਮੁਖ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ ਮੈਂ ਅਭਾਗਾ ਫਟੜ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਨੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ “ ਮਾਤਾ ! ਤੇਰਾ ਸੂਰਮਾ ਪੁੱਤਰ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਇਕੱਲਾ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਆਹੂ ਲਾਹੁੰਦਾ ਫਟੜ ਹੋਇਆ ਹੀ ਲੜਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੜੀ ਉਪਮਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕਿਹਾ ਧੰਨ ਹਨ ਇਸਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੂਰਮੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਤੇਰੀ ਕੁਖ ਸਫਲ ਹੋਈ ਹੈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜੇ ਧਰਮ ਖਾਤਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਹਨ ਉਹ ਸੱਚਖੰਡ ਗਏ ਹਨ । ਮਾਤਾ ਮੈਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਪਿਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਮਾਤਾ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਲਾਲ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਧਾਹਾ ਨਹੀਂ ਮਾਰੀਆਂ । ਉਸ ਨੂੰ ਗਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਪਈਆਂ । ਸਗੋਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੱਸੀ ਇਵੇਂ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸੀ । ਖਿਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਹਸਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਆਓ ਭੈਣੋਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰੀਏ । ਸਖੀਆਂ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਹੈ ? ‘ ‘ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ ਅੱਗੋਂ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਲੀ ਭੈਣੋਂ ਮੈਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਵੋ ! ਮੇਰੀ ਕੁੱਖ ਸਫਲ ਹੋਈ ਹੈ । ਮੈਂ ਅੱਜ ਸਪੁਤੀ ਹੋਈ ਹਾਂ । ਮੇਰਾ ਲਾਡਲਾ , ਅੱਖੀਆਂ ਦਾ ਤਾਰਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਜਾਉ ਅੱਜ ਗੁੜ ਵੰਡੋ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਲਾੜੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਪਾਸ ਜਾ ਬਿਰਾਜਿਆ ਹੈ । ਧੰਨ ਭਾਗ ਮੇਰੀ ਕੁਖ ਸਫਲ ਹੋਈ । ‘ ‘ ਧੰਨ ਹੈ ਮਾਤਾ ਝਾਲਾਂ ਕੌਰ , ਧੰਨ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਨੇਹ । ਧੰਨ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਸਿਦਕ , ਸੰਤੋਖ , ਸਬਰ ਤੇ ਜੇਰਾ ਜਿਸ ਨੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮੌਤ ਤੇ ਧਾਹਾਂ ਚੀਖਾਂ , ਪਿਟਾਪਾ , ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਮਨ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਈਆਂ । ਸਿੱਖ ਇਤਹਾਸ ਵਿਚ ਇਹ ਮਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਲੌਕਿਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ । ਲੇਖਕ ਦਾ ਇਸ ਮਾਤਾ ਅੱਗੇ ਸ਼ਰਧਾ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸੀਸ ਝੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ।

ਕਬੀਰ ਮੁਹਿ ਮਰਨੇ ਕਾ ਚਾਉ ਹੈ……
ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਕਤ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸੀ।ਹਜਾਰਾਂ ਦੀ ਤਦਾਦ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤਾਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।ਜੱਥੇ ਨੂੰ ਤੋਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਡਾਕਟਰੀ ਜਾਂਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਨਫਿੱਟ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਉਸਨੂੰ ਜੱਥੇ ਵਿਚ ਨ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ।ਨਿਆਣਿਆਂ , ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤੀ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਫਟੜਾਂ ਦੀ ਤਮਾਰਦਾਰੀ ‘ਚ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ।
ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਜਦ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਅਨਫਿੱਟ ਕਹਿ ਜੱਥੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਥੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਖੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਸਦਕਾ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਫੇਟ ਨ ਲੱਗੀ।ਉਹ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਇਹ ਬੋਲ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਉਹ ਕਾਕਾ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਰੱਸੇ ਆਸਰੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਿਆ।ਸੋਚ ਕੇ ਦੇਖੋ ਅੱਗੇ ਬੀ.ਟੀ ਦੀਆਂ ਡਾਂਗਾਂ ਵਰਨੀਆਂ ਸਨ ਇਸ ਜੱਥੇ ਤੇ ਕੋਈ ਜਲੇਬ ਨਹੀਂ ਮਿਲਨੇ ਸੀ।ਫਿਰ ਉਹ ਡਾਂਗਾਂ ਵੀ ਹੱਸ ਕੇ ਖਾਣੀਆਂ ਸਨ , ਕੋਈ ਅੱਗੋਂ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਚੁਕਣਾ ਸੀ।ਗੁਰੂ ਲਈ ਮਰ ਮਿਟਨ ਦਾ ਚਾਅ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਧਨ ਗੁਰੂ ਧਨ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ!
ਬਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਰਾਮੂੰਵਾਲੀਆ

ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਹਿਬ ਡਾਢਾ ਹੋਇ
ਤਿਸ ਨੋ ਮਾਰਿ ਨ ਸਾਕੈ ਕੋਇ 🙏

ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਕਰਣੈਹਾਰਾ ਸੋਈ ਖਸਮੁ ਹਮਾਰਾ ॥
ਨਿਰਭਉ ਭਏ ਗੁਰ ਚਰਣੀ ਲਾਗੇ ਇਕ ਰਾਮ ਨਾਮ ਆਧਾਰਾ ॥

गोंड महला ५ ॥ धूप दीप सेवा गोपाल ॥ अनिक बार बंदन करतार ॥ प्रभ की सरणि गही सभ तिआगि ॥ गुर सुप्रसंन भए वड भागि ॥१॥ आठ पहर गाईऐ गोबिंदु ॥ तनु धनु प्रभ का प्रभ की जिंदु ॥१॥ रहाउ ॥ हरि गुण रमत भए आनंद ॥ पारब्रहम पूरन बखसंद ॥ करि किरपा जन सेवा लाए ॥ जनम मरण दुख मेटि मिलाए ॥२॥ करम धरम इहु ततु गिआनु ॥ साधसंगि जपीऐ हरि नामु ॥ सागर तरि बोहिथ प्रभ चरण ॥ अंतरजामी प्रभ कारण करण ॥३॥ राखि लीए अपनी किरपा धारि ॥ पंच दूत भागे बिकराल ॥ जूऐ जनमु न कबहू हारि ॥ नानक का अंगु कीआ करतारि ॥४॥१२॥१४॥

अर्थ :- हे भाई ! जिस परमात्मा का दिया हुआ हमारा यह शरीर है, यह जीवन है और धन है, उस की सिफ़त-सालाह आठो पहिर (हर समय) करनी चाहिए।1।रहाउ। (हे भाई ! कर्म कांडी लोक देवी देवताओ की पूजा करते हैं, उन के आगे धूप धुखाते हैं और दीवे जलाते हैं, पर) जिस मनुख के ऊपर बड़ी किस्मत के साथ गुरु मेहरबान हो गए, वह (धूप दीप आदि वाली) सारी क्रिया छोड़ के भगवान का सहारा लेता है, परमात्मा के दर पर हर समय सिर झुकाना, परमात्मा की भक्ति करनी ही उस मनुख के लिए ‘धूप दीप’ की क्रिया है।1। हे भाई ! परमात्मा कृपा कर के अपने सेवकों को अपनी भक्ति में जोड़ता है, उन के जन्म से ले के मरन तक के सारे दु:ख मिटा के उनको अपने चरणों में मिला लेता है। सर्व-व्यापक बख्शंद परमात्मा के गुण गाते हुए उनके अंदर आनंद बना रहता है।2। हे भाई ! गुरु की संगत में टिक के परमात्मा का नाम जपते रहना चाहिए, यही है धार्मिक कर्म और यही है असल ज्ञान। हे भाई ! सब के दिल की जानने वाले और जगत के पैदा करने वाले परमात्मा के चरणों को जहाज बना के इस संसार-सागर में से पार निकल।3। हे भाई ! भगवान अपनी कृपा कर के जिनकी रक्षा करता है, (कामादिक) पाँचो भयानक दुश्मन उन से दूर भाग जाते हैं। गुरू नानक जी कहते हैं, हे नानक ! जिस भी मनुख का पक्ष परमात्मा ने किया है, वह मनुख (विकारों के) जूए में अपना जीवन कभी भी नहीं गवाँता।4।12।14।

13 ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਉਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਲਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੰਡਨ ਜਾ ਕੇ ਓਡਵਾਇਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਲਇਆ ਸੀ ।
26 ਦਸੰਬਰ 1899 ਨੂੰ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਸੁਨਾਮ ਵਿਚ ਹੋਇਆ (ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤਾ ਮਤਭੇਦ ਹੈ)। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕਰਕੇ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਕੰਬੋਜ (ਪਿਤਾ) ਟਹਿਲ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਰੇਲਵੇ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਉਪਲੀ ਪਿੰਡ ਲਾਗੇ ਰੇਲਵੇ ਫਾਟਕ ’ਤੇ ਗੇਟਮੈਨ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ, ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ 5 ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਟਹਿਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਦੋਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰਹਿੰਦੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਕੀਰਤਨੀਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਚੰਚਲ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਚੰਚਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਟਹਿਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਬੱਚੇ ਅਨਾਥ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ-ਪੋਸਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੰਚਲ ਸਿੰਘ ਉਪਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕੀਰਤਨੀਆ ਹੈ, ਦੂਰ ਨੇੜੇ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗੀ? ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਚੰਚਲ ਸਿੰਘ ਦੋਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਦੀ ਇਹ ਰਵਾਇਤ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਮੋਤਾ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ (ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁਕਤਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ)। ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਵਿਚ ਪਲਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਉੱਥੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਵੀ ਸਿੱਖਦੇ ਰਹੇ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਬਣੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੇ ਕੰਮ ਬਦਲੇ। ਕਦੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ, ਕਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ, ਕਦੇ ਉਹ ਤਬਲਾ ਸਿੱਖਣ ਲੱਗਦਾ, ਕਦੇ ਕੀਰਤਨੀਆ ਬਣ ਬਹਿੰਦਾ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਟਿਕ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹੀ ਸੁਭਾਅ ਉਸ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਨਾਲ ਨਿਭਿਆ, ਜਦੋਂ ਹਰ ਯਾਤਰਾ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। 1913 ਵਿਚ ਨਮੂਨੀਏ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ (ਮੋਤਾ ਸਿੰਘ) ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਬਾਪ ਜਿੰਨਾ ਆਸਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਦਾਸ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਰੋਇਆ ਕਰੇ। ਆਸਮਾਨ ਵਿਚ ਦਿਸਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਤੇ ਭਰਾ ਭਾਲਿਆ ਕਰੇ। …ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹ ਸੰਭਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ। ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਤੋਂ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਜਾਂ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ, ਕਦੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜਾਂਦਿਆਂ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋੜੇ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਬੈਠਕਾਂ ਕਢਵਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਸਦਾ ਮਨ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਉਹ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਿਉਂ ਸਜ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਇਧਰੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਘੋੜੇ ਉੱਪਰ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬੇਧਿਆਨੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਜਾਂ ਰਾਹਗੀਰ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੂੰ ਸਲੂਟ ਨਹੀਂ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋੜੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਬੈਠਕਾਂ ਕਢਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਹਾਰ ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਘ੍ਰਿਣਾ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ।
13 ਅਪਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰੋਸ ਦੀ ਲਹਿਰ ਫੈਲ ਗਈ। ਦਰਅਸਲ, 1915 ਦੇ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜੇ ਗਏ ਸਨ। ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੰਜਿਆ। ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਕਸਣ ਲਈ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਫੜ ਲਓ। ਨਾ ਮੁਕੱਦਮਾ, ਨਾ ਸੁਣਵਾਈ, ਨਾ ਫ਼ਰਿਆਦ। ਸਿੱਧੀ ਸਜ਼ਾ ਕਾਲੇਪਾਣੀ ਜਾਂ ਉਮਰ ਕੈਦ। ਨਾ ਕੋਈ ਅਪੀਲ, ਨਾ ਕੋਈ ਦਲੀਲ, ਨਾ ਕੋਈ ਵਕੀਲ।
ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਜਲਸਿਆਂ-ਜਲੂਸਾਂ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਆਗੂ ਡਾ. ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਕਿਚਲੂ ਅਤੇ ਡਾ. ਸਤਿਆਪਾਲ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਊਸੇ ਰੋਸ ਵਿਚ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਨ, ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। 13 ਅਪਰੈਲ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਦਿਹਾੜਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸੀਸ ਨਿਵਾਉਣ ਅਾਏ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਜਲਸੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਜਰਨਲ ਡਾਇਰ ਨੇ ਧਾਰਾ 144 ਲਗਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇਕੱਠ ਕਾਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦੇ ਦੱਸਣ ’ਤੇ ਡਾਇਰ ਭੜਕ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਬਿਨਾਂ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤਿਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 1000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ 1200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਿਵਲ ਸਰਜਨ ਅਨੁਸਾਰ 1800 ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਦਰਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਹ ਕਾਂਡ ਉਸ ਨੇ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ, ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭੇ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਜਿਉਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਣ 21 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ 13 ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਵੈਸਟਮਿੰਸਟਰ ਦੇ ਕੈਕਸਟਨ ਹਾਲ ਵਿਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਮੀਟਿੰਗ ਸਮੇਂ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ’ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾਗ਼ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਤਾਂ ਮੰਚ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਲਾਰਡ ਜੈਟਲੈਂਡ ਅਤੇ ਲਾਰਡ ਲੈਮਿੰਗਟਨ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਖ਼ਬਰ ਫੈਲਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਰੇ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਭੂਚਾਲ ਆ ਗਿਆ।
ਜੂਨ 1997 ‘ਚ ਇੰਗਲੈਡ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਰਿਲੀਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ 5 ਫਾਈਲਾਂ (771ਪੰਨੇ) ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੈਕਸਟਨ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲੇ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕੁੱਲ ਚਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰਾਂ ‘ਤੇ ਛੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾਗੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਵਰਨਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਲੇਖਕ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ ।
ਪੂਰੇ ਇੱਕੀ ਸਾਲ, ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਘਟਨਾ, ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੀਨੇ ਵਿਚ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਬਲਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਬੇਕਸੂਰ ਨਿਹੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਉਹ ਕਦੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ, ਕਦੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, ਕਦੇ ਊਦਨ ਸਿੰਘ, ਕਦੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ, ਮੁਹੰਮਦ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦ, ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੰਘ, ਬਾਵਾ, ਫਰੈਂਕ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਬਣ ਕੇ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਨੇ ਨਾਮ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਹੋਣ।
ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇ, ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਸਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਕਦੇ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ, ਕਦੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਰਾਹੀਂ। ਜਦ ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਿਸ਼ਨ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਕਦੇ ਚੈਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੈਠਾ। ਉਹ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ: ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ, ਸਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਫੜ੍ਹਾਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ’ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਂਦੇ। ਉਲਟਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ…: ‘‘ਤੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਥੇਮਜ਼ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕੇਂਗਾ।’’
13 ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਥੇਮਜ਼ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਤਾਂ ਚਕਿੱਤ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੂਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਇਸ ਸਾਹਸੀ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਮਾਈਕਲ ਉਡਵਾਇਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰਕੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਘਟਨਾ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਭੱਜਿਆ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਊਹ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੇਗੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਾਥੀਆਂ ਕੋਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।’’