January | 2023 | Sikh Nama – Daily Hukamnama | Page 8

धनासरी महला १ घरु १ चउपदे ੴ सति नामु करता पुरखु निरभउ निरवैरु अकाल मूरति अजूनी सैभं गुर प्रसादि ॥ जीउ डरतु है आपणा कै सिउ करी पुकार ॥ दूख विसारणु सेविआ सदा सदा दातारु ॥१॥ साहिबु मेरा नीत नवा सदा सदा दातारु ॥१॥ रहाउ ॥ अनदिनु साहिबु सेवीऐ अंति छडाए सोइ ॥ सुणि सुणि मेरी कामणी पारि उतारा होइ ॥२॥ दइआल तेरै नामि तरा ॥ सद कुरबाणै जाउ ॥१॥ रहाउ ॥ सरबं साचा एकु है दूजा नाही कोइ ॥ ता की सेवा सो करे जा कउ नदरि करे ॥३॥ तुधु बाझु पिआरे केव रहा ॥ सा वडिआई देहि जितु नामि तेरे लागि रहां ॥ दूजा नाही कोइ जिसु आगै पिआरे जाइ कहा ॥१॥ रहाउ ॥ सेवी साहिबु आपणा अवरु न जाचंउ कोइ ॥ नानकु ता का दासु है बिंद बिंद चुख चुख होइ ॥४॥ साहिब तेरे नाम विटहु बिंद बिंद चुख चुख होइ ॥१॥ रहाउ ॥४॥१॥

अर्थ: राग धनासरी ,घर १ मे गुरू नानक देव जी की चार-बँदों वाली बाणी। अकाल पुरख एक है, जिस का नाम सच्चा है जो सिृसटी का रचनहार है, जो सब में मौजूद है, डर से रहित है, वैर रहित है, जिस का सरूप काल से परे है, (मतलब जिस का शरीर नाश रहित है), जो जूनों में नही आता, जिस का प्रकाश अपने अाप से हुआ है और जो सतिगुरू की कृपा से मिलता है। (जगत दुखों का समुँद्र है, इन दुखों को देख कर) मेरी जिंद काँप जाती है (परमात्मा के बिना अन्य कोई बचाने वाला नहीं दिखता) जिस के पास जा कर मैं अरजोई-अरदास करूँ। (इस लिए ओर आसरे छोड़ कर) मैं दुखों को नाश करने वाले प्रभू को ही सिमरता हूँ, वह सदा ही मेहर करने वाला है ॥१॥ (फिर वह) मेरा मालिक सदा ही बख्श़श़ें तो करता रहता है (परन्तु वह मेरी रोज की बेनती सुन के बख्श़श़ें करने में कभी परेशान नहीं होता) रोज ऐसे है जैसे पहली बार अपनी मेहर करने लगा है ॥१॥ रहाउ ॥ हे मेरी जिन्दे! हर रोज उस मालिक को याद करना चाहिए (दुखों से) आखिर वही बचाता है। हे मेरी जिन्दे! ध्यान से सुन (उस मालिक का सहारा लेने से ही दुखों से समुँद्र से) पार निकला जा सकता है ॥२॥ हे दयाल प्रभू! (मेहर कर, अपना नाम दे, जो कि) तेरे नाम से मैं (दुखों के इस समुँद्र को) पार कर सकूँ। मैं आपसे सदा सदके जाता हूँ ॥१॥ रहाउ ॥ सदा के लिए रहने वाला परमात्मा ही सब जगह हाज़िर है, उस के बिना ओर कोई नही। जिस जीव पर वह मेहर की निगाह करता है, वह उस का सिमरन करता है ॥३॥ हे प्यारे (प्रभू!) तेरी याद के बिना मे परेशान हो जाता हूँ। मुझे कोई वह बड़ी दात दें, जिस करके मैं तुम्हारे नाम मे जुड़ा रहा। हे प्यारे! तुम्हारे बिना ओर एेसा कोई नही है, जिस पास जा कर मैं यह अरजोई कर सका ॥१॥ रहाउ ॥ (दुखों के इस सागर से तरने के लिए) मैं अपने मालिक प्रभू को ही याद करता हूँ, किसी ओर से मैं यह माँग नही माँगता। नानक जी (अपने) उस (मालिक) का ही सेवक है, उस मालिक से ही खिन खिन सदके जाता है ॥४॥ हे मेरे मालिक! मैं तेरे नाम से खिन खिन कुर्बान जाता हूँ ॥१॥ रहाउ ॥४॥१॥

ਅੰਗ : 660

ਧਨਾਸਰੀ ਮਹਲਾ ੧ ਘਰੁ ੧ ਚਉਪਦੇ ੴ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਜੀਉ ਡਰਤੁ ਹੈ ਆਪਣਾ ਕੈ ਸਿਉ ਕਰੀ ਪੁਕਾਰ ॥ ਦੂਖ ਵਿਸਾਰਣੁ ਸੇਵਿਆ ਸਦਾ ਸਦਾ ਦਾਤਾਰੁ ॥੧॥ ਸਾਹਿਬੁ ਮੇਰਾ ਨੀਤ ਨਵਾ ਸਦਾ ਸਦਾ ਦਾਤਾਰੁ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਅਨਦਿਨੁ ਸਾਹਿਬ ਸੇਵੀਐ ਅੰਤਿ ਛਡਾਏ ਸੋਇ ॥ ਸੁਣਿ ਸੁਣਿ ਮੇਰੀ ਕਾਮਣੀ ਪਾਰਿ ਉਤਾਰਾ ਹੋਇ ॥੨॥ ਦਇਆਲ ਤੇਰੈ ਨਾਮਿ ਤਰਾ ॥ ਸਦ ਕੁਰਬਾਣੈ ਜਾਉ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਸਰਬੰ ਸਾਚਾ ਏਕੁ ਹੈ ਦੂਜਾ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ॥ ਤਾ ਕੀ ਸੇਵਾ ਸੋ ਕਰੇ ਜਾ ਕਉ ਨਦਰਿ ਕਰੇ ॥੩॥ ਤੁਧੁ ਬਾਝੁ ਪਿਆਰੇ ਕੇਵ ਰਹਾ ॥ ਸਾ ਵਡਿਆਈ ਦੇਹਿ ਜਿਤੁ ਨਾਮਿ ਤੇਰੇ ਲਾਗਿ ਰਹਾਂ ॥ ਦੂਜਾ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ਜਿਸੁ ਆਗੈ ਪਿਆਰੇ ਜਾਇ ਕਹਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਸੇਵੀ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣਾ ਅਵਰੁ ਨ ਜਾਚੰਉ ਕੋਇ ॥ ਨਾਨਕੁ ਤਾ ਕਾ ਦਾਸੁ ਹੈ ਬਿੰਦ ਬਿੰਦ ਚੁਖ ਚੁਖ ਹੋਇ ॥੪॥ ਸਾਹਿਬ ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਵਿਟਹੁ ਬਿੰਦ ਬਿੰਦ ਚੁਖ ਚੁਖ ਹੋਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥੪॥੧॥

ਅਰਥ : ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ, ਘਰ ੧ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਚਾਰ-ਬੰਦਾਂ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ’ ਹੈ ਜੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਚਨਹਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਭ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਭੈ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਵੈਰ-ਰਹਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਰੂਪ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, (ਭਾਵ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਨਾਸ-ਰਹਿਤ ਹੈ), ਜੋ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀ ਆਉਂਦਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। (ਜਗਤ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ) ਮੇਰੀ ਜਿੰਦ ਕੰਬਦੀ ਹੈ (ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਬਚਾਣ ਵਾਲਾ ਦਿੱਸਦਾ ਨਹੀਂ) ਜਿਸ ਦੇ ਪਾਸ ਮੈਂ ਮਿੰਨਤਾ ਕਰਾਂ। (ਸੋ, ਹੋਰ ਆਸਰੇ ਛੱਡ ਕੇ) ਮੈਂ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਿਮਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਦਾ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ॥੧॥ (ਫਿਰ ਉਹ) ਮੇਰਾ ਮਾਲਿਕ ਸਦਾ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ਾਂ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ (ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਿੱਤ ਦੇ ਤਰਲੇ ਸੁਣ ਕੇ ਕਦੇ ਅੱਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ਾਂ ਵਿਚ) ਨਿੱਤ ਇਉਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹੈ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਹੇ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦੇ! ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਸ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ (ਦੁੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ) ਅਾਖ਼ਰ ਉਹੀ ਬਚਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਜਿੰਦੇ! ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ (ਉਸ ਮਾਲਿਕ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲਿਆਂ ਹੀ ਦੁਖਾਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚੋਂ) ਪਾਰ ਲੰਘ ਸਕੀਦਾ ਹੈ ॥੨॥ ਹੇ ਦਿਆਲ ਪ੍ਰਭੂ! (ਮੇਹਰ ਕਰ, ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਦੇਹ, ਤਾ ਕਿ) ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ (ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚੋਂ) ਪਾਰ ਲੰਘ ਸਕਾਂ। ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਸਦਾ ਸਦਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਸਭ ਥਾਈਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਜੀਵ ਉਤੇ ਉਹ ਮੇਹਰ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ॥੩॥ ਹੇ ਪਿਆਰੇ (ਪ੍ਰਭੂ!) ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੈਂ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਉਹ ਵੱਡੀ ਦਾਤਿ ਦੇਹ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਦਕਾ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਜੁੜਿਆ ਰਹਾਂ। ਹੇ ਪਿਆਰੇ! ਤੈਥੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਐਸਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਪਾਸ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਅਰਜ਼ੋਈ ਕਰ ਸਕਾਂ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਦੁਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਾਗਰ ਵਿਚੋਂ ਤਰਨ ਲਈ) ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਾਲਿਕ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਹੀ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ। ਨਾਨਕ ਜੀ (ਆਪਣੇ) ਉਸ (ਮਾਲਿਕ) ਦਾ ਹੀ ਸੇਵਕ ਹੈ, ਉਸ ਮਾਲਿਕ ਤੋਂ ਹੀ ਖਿਨ ਖਿਨ ਸਦਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ॥੪॥ ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਾਲਿਕ! ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਖਿਨ ਖਿਨ ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥੪॥੧॥

ਜੰਗ ਲੜਨ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਕੇ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਹੀ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ | ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇ ਕੇ ਗਏ 40 ਮਝੈਲ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪ ਅਗਵਾਈ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਜੀ ਨੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਧਰਤੀ (ਹੁਣ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ) ਦੇ ਜੰਗੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜੰਗ ਵਿਚ ਆਪ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਹਿਕਦੀ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਮਰ੍ਹਮ ਪੱਟੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕੀਤਾ |
ਝਬਾਲ ਦੇ ਪੇਰੋ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ | ਮਾਲੇ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਹਰੂ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਫੀ ਅਸਰ ਸੀ | ਮਾਲੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਘਰ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ, ਜੋ ਬੜੇ ਸੂਰਬੀਰ ਸਨ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਬੀਬੀ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ | ਇਸ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਨਤੀ ਦੀ ਸਿਖਰ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲੱਗਾ | ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਭਾਗ ਭਰੀ’ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਭਾਗੋ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਸੱਦਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ | ਅਜੇ ਭਾਗੋ ਸੱਤਾਂ-ਅੱਠਾਂ ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ | ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ | ਉਸ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਕੀ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸੱਤਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ, ‘ਇਹ ਬੜੀ ਸਿਦਕਵਾਨ ਤੇ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਬੜਾ ਉੱਘਾ ਹੋਵੇਗਾ |’ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਵਰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਬੜੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ ਤੇ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਲਾਈ ਰੱਖਿਆ |
ਜਦੋਂ ਬੀਬੀ ਰਤਾ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ | ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਫਰਿਆਦ ਤੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ | ਇਹ ਸਭ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ਼ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਹੁਕਮ ਅਟੱਲ ਸੀ | ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਆਪਾ ਵਾਰ ਕੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਜੋ ਅਜੇ ਬਾਲਕ ਹੀ ਸਨ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਲੁਕੋਈ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਉਸ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ‘ਖਾਲਸੇ’ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆ ਦੇਣਾ ਸੀ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਫੈਲ ਗਈ | ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ | ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅੰਦਰ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਸਾਡਾ ਵੱਸ ਚੱਲੇ ਤਾਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਉਹ ਕਾਜ਼ੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਣਾ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਇਕਦਮ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ |
ਬੀਬੀ ਭਾਗੋ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਪਿਤਾ ਜੀ! ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣੇ ਦਿੱਲੀ ਚਲੀ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਆਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਹਿਨਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ |’ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਸੀ | ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਜੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ (ਜੋ ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋਏ ਸਨ) ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਕੇ ਮੁੜ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਲੜ ਲਾਇਆ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਭਾਰੀ ਜੰਗ ਕੀਤੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਟੁੱਟੀ ਗੰਢੀ ਸੀ |
ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ | ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਜੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹੇ, ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਿਦਰ (ਕਰਨਾਟਕ) ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਾਨਕ ਝੀਰਾ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਲਗਭਗ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਜਨਵਾੜੇ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਿਆ | ਆਓ! ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ, ਕੌਮ ਵਾਸਤੇ ਆਪਾ ਵਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਕੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਪਾਸ ਲਿਆਂਦਾ |

ਮਾਘੀ ਅਤੇ ਖਿੱਦਰਾਨਾ ਦੀ ਲੜਾਈ (ਮੁਕਤਸਰ; 40 ਮੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ):
ਪ੍ਰਨਾਮ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ
ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) ਦੇ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਇੱਕ Municipalਂਮਿਉਸਪਲ ਕੌਂਸਲ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ / ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਮ ਖਿਦਰਾਨਾ ਸੀ। 1705 ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਮੁਕਤਸਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਖੋਜਕਰਤਾ
1704 ਵਿਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੇਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੱਕ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ. ਮਾਝੇ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦੇ ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਹਨ. ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਵਿਚੋਂ, ਸਿਰਫ ਚਾਲ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਅੰਗੂਠੀ ਦੀ ਛਾਪ ਛਾਪ ‘ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ; ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ.
ਮਾਈ ਭਾਗੋ
ਮਾਈ ਭਾਗੋ 1705 ਵਿਚ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਈ ਲੜਨ ਲਈ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਨੂੰ adverseਖੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ 40 ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ “ਛੱਲੀ ਮੁਕਤ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਜਿਸਨੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਲੱਭਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਸੀ; ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਬਹਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲੈਣ ਲਈ ਲੈ ਗਈ।
ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨਾਲ ਫੜ ਲਿਆ. ਮੈਟ ਭਾਗੋ ਅਤੇ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਖਿਦਰਾਨਾ ਦੇ habਾਬ ਦੇ ਕੋਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਏ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਗੁਰੂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ।
ਸੋ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਦੇ ਨਾਲ ਚਾਲੀ (ਚਾਲੀ) ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ (ਲਗਭਗ 10,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਖਰਕਾਰ ਆਪਣਾ ਹਮਲਾ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਚੱਟਣ ਲਈ ਡਿੱਗਿਆ.
ਮਾਈ ਭਾਗ ਕੌਰ, ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ womenਰਤ ਸੀ, ਇੱਕ ਕੇਸਕੀ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਖਾਲਸਾ ਯੂਨੀਫਾਰਮ ਨਾਲ, ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾਨ ਲੜਾਈ ਨਾਲ, ਉਹ ਮੁੱ theਲੀਆਂ womenਰਤਾਂ ਸਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ, ਲੜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ.
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਾਨਲੇਵਾ ਸਟੀਕਤਾ ਨਾਲ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਮੁਗਲ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਦੀ ਇੱਕ ਭੜਕੀਲੇ ਦੀ ਬਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਵਿਚਲੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਜੋ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ.
ਲੜਾਈ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਚ ਨਿਕਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਮਾਈ ਭਾਗੋ, ਜੋ ਜ਼ਖਮੀ ਪਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਚਾਲੀ ਉਜਾੜੂਆਂ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ।
ਫਟਿਆ ਬੇਦਾਵਾ
ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਿਖਾਂ ਸਮੇਤ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਨ ਨਾਲ ਚਿਪਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ, ਉਸਨੇ ਉੱਠਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਗਏ. ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ, ਹੰਝੂ ਅਤੇ ਥੱਕੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਬੇਦਵਾਵਾ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਗੁਰੂ ਨੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਅੰਤ ਰਹਿਮਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ 40 ਉਜਾੜਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਗੁਰੂ, ਚਾਲੀ ਮੁਕਤਿਆਂ (40 ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਏ) ਲਈ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਖਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਲੜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ Aurangਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ
🌺🌺🌺🌺🌺🌺🌺🌺🌺🌺🙏🏼

ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਮਹਿਮਾ
ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਓ ਸਥਾਨ ਆ , ਜਿਸ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਅਕਾਲ ਦੀ ਉਸਤਤਿ ਗਉਣ ਆਲੇ ਕਲਗੀਧਰ ਪਿਤਾ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਖੁਦ ਕੀਤੀ ਹੈ , ਜੋ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਰਜ ਆ।
ਕਵੀ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਵਾਏ , ਬਾਲਣ ਕੱਠਾ ਕਰਾ ਚਿਖਾ ਚਿਣ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪ ਹੱਥੀਂ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਆਪਣੇ ਜਾਏ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੋਲੋ ਦੀ ਲੰਘ ਆਏ। ਮੁੰਹ ਤੇ ਕਫਨ ਤੱਕ ਨੀ ਪਾਇਆ। ਪਰ ਜੋ ਕਦੇ ਬੇਮੁਖ ਹੋ ਬੇਦਾਵਾ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਗਏ ਸੀ ਤੇ ਟੁੱਟੀ ਗੰਢਾਉਂਣ ਆਏ , ਏਨਾ ਤੇ ਪਤਿਤ ਪਾਵਨ ਗਰੀਬ ਨਿਵਾਜ ਦੀਨ ਦਿਆਲ ਏਨਾ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋਏ , ਆਪ ਹੱਥੀਂ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਫੇਰ ਦੋ ਕ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਅੰਗੀਠਾ ਸੰਭਾਲਣ ਆਏ ਤਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਭਸਮ ਵੇਖ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਏਨਾ ਮਿਹਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਏ ਬਚਨ ਕੀਤਾ।
ਜਹਿ ਰਿਖਿ ਇਕ ਸਾਧ ਤਪ ਕਰੈ।
ਪੁੰਨ ਸਥਾਨ ਤਾਹਿ ਜਗ ਰਰੈ।
ਇਸ ਥਲ ਸਿਖ ਸਿਦਕ ਬਹੁ ਬਡੇ।
ਲਰਿ ਤੁਰਕਨ ਮਨ ਤਨ ਸਭ ਛਡੇ। (ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)
ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਮੁਨੀ ਤੱਪ ਕਰੇ , ਕੋਈ ਸਾਧੂ ਸਾਧਨਾ ਕਰੇ , ਸਰੀਰ ਤਿਆਗੇ , ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਜਸ ਕਰਦੇ ਆ। ਪੋਥੀਆਂ ਚ ਮਹਿਮਾਂ ਲਿਖੀ ਮਿਲਦੀ , ਸ਼ਰਧਾ ਆਲੇ ਆ ,ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਆ। ਇਸ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਨਹੀਂ 40 ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪਾਈ ਆ। ਜੁਲਮ ਵਿਰੁਧ ਲੜਦਿਆ ਲਹੂ ਡੋਲਿਆ। ਸਿਰ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਨਿਭਾਇਆ। ਟੁਟੀ ਗੰਢਾ ਹੁਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇ ਅਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਤੇ ਭਾਈ ਲੱਧੇ ਵਾਂਗ ਮਹਾਨ ਪਰਉਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਤਨ ਮਨ ਧਨ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਤਾ ਏ। ਸਥਾਨ ਹਜਾਰਾਂ ਰਿਸ਼ੀ ਮੁਨੀ ਦੇ ਦੀ ਤਪ ਸਾਧਨਾ ਤੋ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ , ਨਾਲ ਹੀ ਢਾਹ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕਿਆ , ਜੇੜਾ ਐਥੇ ਆ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰੂ , ਸਿਰ ਝੁਕਾਓ , ਬਾਣੀ ਪੜੂ ਉਹਦੇ ਮਨ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵੀ ਪੂਰੀ ਹੋਊ , ਮਨ ਤੋ ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਵੀ ਲੱਥੂ।
ਏ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਜੋ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਭ ਨਿਸ਼ਕਪਟ ਹੋ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰ ਗਏ , ਏ ਸਭ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋ ਮੁਕਤਿ ਹੋਏ , ਏ 40 ਮੁਕਤੇ ਕਹੇ ਜਾਣੇ ਗੇ , ਏਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਅਜ ਤੋ ਬਾਦ ਕੋਈ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਨਾ ਕਹੂ , ਏ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਊ, “ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ”
ਅਬਿ ਤੇ ਨਾਮ ਮੁਕਤਸਰ ਹੋੋਇ।
ਖਿਦਰਾਨਾ ਇਸ ਕਹੈ ਨ ਕੋਇ।( ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)
ਏ ਨਾਮ ਕਰਨ ਗੁਰੂ ਪਿਤਾ ਨੇ ਖੁਦ ਕੀਤਾ ਕਿਆ ਏਥੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰ ਅਸਥਾਨ ਬਣੂ ਏਥੇ ਟੁਟੇ ਗੰਢੇ ਜਾਣ ਗੇ , ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਰੂਪ ਦਸਵੇ ਨਾਨਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਖੁਦ ਏ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਬੰਦਨਾ ਕੀਤੀ।
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ
ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ

ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਕਬਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ ਛਿੱਤਰ ਵੱਜਦੇ ਹਨ , ਇਹ ਕਬਰ ਹੈ ਮੁਗਲ ਫੌਜੀ ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ , ਜਿਸ ਨੇ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਟਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ , ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਦਾਤਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਸਰਬਲੋਹ ਦਾ ਬਣਿਆ ਪਾਣੀ ਵਾਲਾ ਗੜਵਾ ਤਲਵਾਰ ਅੱਗੇ ਕਰ ਕੇ ਨੂਰਦੀਨ ਦਾ ਵਾਰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ । ਤੇ ਉਸੇ ਹੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਹ ਗੜਵਾ ਨੂਰਦੀਨ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਦਫਨਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕਬਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਕਬਰ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਿਆ ਇਸ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜੋ ਵੀ ਮੇਰਾ ਸਿੱਖ ਏਥੇ ਆਵੇ ਇਸ ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਛਿੱਤਰ ਮਾਰ ਕੇ ਜਾਵੇ । ਉਸ ਸਮੇ ਤੋ ਲੈ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਕਬਰ ਤੇ ਛਿੱਤਰ ਵੱਜਦੇ ਆਏ ਤੇ ਵੱਜਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਇਹ ਵੱਡੀ ਗਲਤੀ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਨਿਹੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਥੋਖੇ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਅੱਜ ਨੂਰਦੀਨ ਦੀਆਂ ਉਲਾਦਾ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਜੋ ਹਮਲੇ ਕਰਵਾਂ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹਨਾ ਦਾ ਹਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਾ ਤੇ ਉਹਨਾ ਦਾ ਇਸ ਮਾਤਲੋਕ ਤੇ ਹੀ ਕੋਈ ਵਜੂਦ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਜਦ ਉਹ ਧਰਮਰਾਜ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਣਗੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਮਿਲੇਗੀ । ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾਂ ਵੱਲ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾ ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕੀ ਹਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀਆਂ ਕਰਵਾਉਦੇ ਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਕ ਵਾਰ ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਕਬਰ ਵੇਖ ਆਇਉ । ਜਿਉਦੇ ਜੀਅ ਤੇ ਉਸ ਨੂਰਦੀਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ , ਪਰ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਛਿੱਤਰ ਪੈਦੇਂ ਰਹਿਣਗੇ । ਏਹੋ ਹਾਲ ਹੀ ਬੇਅਦਬੀਆਂ ਕਰਨ ਤੇ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆ ਦਾ ਹੋਣਾਂ ਹੈ ਭਾਵੇ ਅੱਜ ਹੋ ਜਾਵੇ ਭਾਵੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਰੁਕ ਕੇ ਹੋਵੇ ਹੋਊ ਜਰੂਰ ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ ।

धनासरी, भगत रवि दास जी की ੴ सतिगुर परसाद हम सरि दीनु दइआल न तुम सरि अब पतिआरू किया कीजे ॥ बचनी तोर मोर मनु माने जन कऊ पूरण दीजे ॥१॥ हउ बलि बलि जाउ रमईआ कारने ॥ कारन कवन अबोल ॥ रहाउ ॥ बहुत जनम बिछुरे थे माधउ इहु जनमु तुम्हारे लेखे ॥ कहि रविदास आस लगि जीवउ चिर भइओ दरसनु देखे ॥२॥१॥

(हे माधो मेरे जैसा कोई दीन और कंगाल नहीं हे और तेरे जैसा कोई दया करने वाला नहीं, (मेरी कंगालता का) अब और परतावा करने की जरुरत नहीं (हे सुंदर राम!) मुझे दास को यह सिदक बक्श की मेरा मन तेरी सिफत सलाह की बाते करने में ही लगा रहे।१। हे सुंदर राम! में तुझसे सदके हूँ, तू किस कारण मेरे साथ नहीं बोलता?||रहाउ|| रविदास जी कहते हैं- हे माधो! कई जन्मो से मैं तुझ से बिछुड़ा आ रहा हूँ (कृपा कर, मेरा) यह जनम तेरी याद में बीते; तेरा दीदार किये बहुत समां हो गया है, (दर्शन की) आस में जीवित हूँ॥२॥१॥

ਅੰਗ : 694
ਧਨਾਸਰੀ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਕੀ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਹਮ ਸਰਿ ਦੀਨੁ ਦਇਆਲੁ ਨ ਤੁਮ ਸਰਿ ਅਬ ਪਤੀਆਰੁ ਕਿਆ ਕੀਜੈ ॥ ਬਚਨੀ ਤੋਰ ਮੋਰ ਮਨੁ ਮਾਨੈ ਜਨ ਕਉ ਪੂਰਨੁ ਦੀਜੈ ॥੧॥ ਹਉ ਬਲਿ ਬਲਿ ਜਾਉ ਰਮਈਆ ਕਾਰਨੇ ॥ ਕਾਰਨ ਕਵਨ ਅਬੋਲ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਬਹੁਤ ਜਨਮ ਬਿਛੁਰੇ ਥੇ ਮਾਧਉ ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮ੍ਹ੍ਹਾਰੇ ਲੇਖੇ ॥ ਕਹਿ ਰਵਿਦਾਸ ਆਸ ਲਗਿ ਜੀਵਉ ਚਿਰ ਭਇਓ ਦਰਸਨੁ ਦੇਖੇ ॥੨॥੧॥

ਅਰਥ : (ਹੇ ਮਾਧੋ!) ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਨਿਮਾਣਾ ਨਹੀਂ, ਤੇ, ਤੇਰੇ, ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਦਇਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ, (ਮੇਰੀ ਕੰਗਾਲਤਾ ਦਾ) ਹੁਣ ਹੋਰ ਪਰਤਾਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। (ਹੇ ਸੋਹਣੇ ਰਾਮ!) ਮੈਨੂੰ ਦਾਸ ਨੂੰ ਇਹ ਪੂਰਨ ਸਿਦਕ ਬਖ਼ਸ਼ ਕਿ ਮੇਰਾ ਮਨ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਪਰਚ ਜਾਇਆ ਕਰੇ।੧। ਹੇ ਸੋਹਣੇ ਰਾਮ! ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਸਦਾ ਸਦਕੇ ਹਾਂ; ਤੂੰ ਕਿਸ ਗੱਲੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ?।ਰਹਾਉ। ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ -ਹੇ ਮਾਧੋ! ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਵਿਛੁੜਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ (ਮਿਹਰ ਕਰ, ਮੇਰਾ) ਇਹ ਜਨਮ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬੀਤੇ; ਤੇਰਾ ਦੀਦਾਰ ਕੀਤਿਆਂ ਬੜਾ ਚਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, (ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ) ਆਸ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਂ ਜੀਊਂਦਾ ਹਾਂ ॥੨॥੧॥

ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ 40 ਮੁਕਤੇ
ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੁਕਤਸਰ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਬਣੇ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਖਿਦਰਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਸੀ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਜੰਗਲੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਥੇ ਅਕਸਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੀ ਸਤਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੀਵੀਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਯਤਨ ਕਰਕੇ ਖੂਹ ਆਦਿ ਲਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਥੱਲਿਓਂ ਪਾਣੀ ਹੀ ਇੰਨਾ ਖਾਰਾ ਨਿਕਲਦਾ ਕਿ ਉਹ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਥੇ ਇਕ ਢਾਬ ਖੋਦਾਈ ਗਈ, ਜਿਸ ”ਚ ਬਰਸਾਤ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜਮ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਢਾਬ ਦਾ ਮਾਲਕ ਖਿਦਰਾਣਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਸੀ। ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਅੰਤਿਮ ਜੰਗ ਲੜੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ”ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਜੰਗ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 1705 ਈ. ਵਿਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ। ਕੋਟਕਪੂਰੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਚੌਧਰੀ ਕਪੂਰੇ ਪਾਸੋਂ ਕਿਲੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਪਰ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਡਰੋਂ ਚੌਧਰੀ ਕਪੂਰੇ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਖਿਦਰਾਣੇ ਵੱਲ ਚਾਲੇ ਪਾਏ ਅਤੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਉੱਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਖਿਦਰਾਣੇ ਅਜੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 40 ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਕਦੇ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇ ਗਏ ਸਨ, ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ”ਤੇ ਮੋਰਚੇ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਏ। ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੁੱਕੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਝਾੜ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਝਾੜਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਫੌਜ ਉਤੇ ਇਕਦਮ ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਝਪਟ ਪਏ। ਇਹ ਲੜਾਈ 21 ਵਿਸਾਖ ਸੰਮਤ 1762 ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਨੂੰ ਹੋਈ। ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਵੇਖ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ”ਚੋਂ ਭੱਜ ਗਈਆਂ।
ਇਸ ਜੰਗ ”ਚ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇ ਆਏ…

ਸਨ, ਉਸ ਬੇਦਾਵੇ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਬੇਦਾਵੀਏ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ”ਚ ਲੈ ਕੇ ਬੇਦਾਵਾ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਜੰਗ ਵਿਚ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਨੇ ਵੀ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਲ੍ਹਮ ਪੱਟੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਖਾਲਸਾ ਦਲ ”ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ।
ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟੁੱਟੀ ਗੰਢੀ ਸਾਹਿਬ— ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਲੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਦਿੱਤਾ ਬੇਦਾਵਾ ਪਾੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਟੁੱਟੀ ਗੰਢੀ ਅਤੇ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਾਂ ”ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟੁੱਟੀ ਗੰਢੀ” ਪਿਆ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੰਬੂ ਸਾਹਿਬ— ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਲੋਂ ਤੰਬੂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਉਥੇ ”ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੰਬੂ ਸਾਹਿਬ” ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਜੀ— ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਜੰਗ ”ਚ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਸਿੰਘਣੀ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਦੀ ਯਾਦ ”ਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੰਬੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ— ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ 40 ਮੁਕਤਿਆਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ— ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਇਕ ਉੱਚੀ ਟਿੱਬੀ ਸੀ, ਜਿਸ ”ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਲੜੀ ਤੇ ਇਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ”ਤੇ ਤੀਰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬਸਰ ਸਾਹਿਬ— ਇਹ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਰਕਾਬ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਟਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਰਣਭੂਮੀ ਵੱਲ ਚਾਲੇ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਘੋੜੇ ਦੀ ਰਕਾਬ ਉਤੇ ਕਦਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੀ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਣਸਰ ਸਾਹਿਬ— 1706 ਈ. ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਖਿਦਰਾਣੇ ਤੋਂ ਟਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਪਧਾਰੇ ਤਾਂ ਸਵੇਰੇ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ”ਤੇ ਦਾਤਣ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟੁੱਟੀ ਗੰਢੀ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਲੱਗਭਗ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੁੱਖ ਨਿਵਾਰਨ ਸਾਹਿਬ— ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੁੱਖ ਨਿਵਾਰਨ ਬਠਿੰਡਾ ਰੋਡ ”ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਰੋਵਰ ”ਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
40 ਮੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ”ਤੇ ਮਾਘੀ ਦੇ ਸ਼ੁੱਭ ਦਿਹਾੜੇ ”ਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ”ਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇਥੇ ਬਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ”ਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਫਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜੰਗ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ (1705)
ਕਲਗੀਧਰ ਪਿਤਾ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਬਖਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ , ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਚੜ ਕੇ ਅਉਣ ਡਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਪੂਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੋਟ ( ਛੋਟਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ) ਦਾ ਪੁੱਛਿਆ ਕਪੂਰੇ ਨੇ ਨਵਾਬ ਤੋਂ ਡਰਦਿਆਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਕਪੂਰਾ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਿਆ ਜੀ ਹੋਰ ਸੇਵਾ ਦੱਸੋ …. ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਕਿਆ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਤੱਕ ਰਾਹ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਬੰਦਾ ਦੇ। ਕਪੂਰੇ ਨੇ ਖਾਨੇ ਬਰਾੜ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਨਾਲ ਏ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜੇ ਹੋ ਸਕੇ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ਵੱਲੋਂ ਰੋਕੀ ਚੱਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ। ਰਾਮੇਆਣੇ ਪਹੁੰਚੇ ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਾਝੇ ਦੇ ਉ ਸਿੰਘ ਆਣ ਕੇ ਮਿਲੇ ਜੋ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇ ਆਏ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਤੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੋਹਤਬਰ ਚੌਧਰੀ ਲੋਕ ਵੀ ਸਨ ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਜੀ (ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਜੀ) ਜੋ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮੋੜਕੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਨਾਲ ਸੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਫ਼ਤਹਿ ਬੁਲਾਈ ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲੀ ਮਾਝੇ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਚੌਧਰੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਮਹਾਰਾਜ ਅਸੀ ਤਾਡੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜੰਗ ਯੁਧ ਛੱਡ ਦਿਓ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤੁਸੀ ਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਆਏ ਹੋ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਬਣ ਕੇ ਆਏ ਜੇ…..
ਜਦੋ ਜਾਲਮਾਂ ਨੇ ਪੰਜਵੇਂ ਤੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਚਮਕੌਰ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸਾਕਾ ਵਾਪਰਿਆ ਜਦੋਂ ਸਰਸਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਉਦੋਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਵਾਈ ਉਦੋਂ ਤੁਸੀ ਕਿਥੇ ਸੀ …. ਬਾਕੀ ਹਾਡੀ ਲੜਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ਾਲਮ ਨਾਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਊ ਖੰਡਾ ਖੜਕਦਾ ਰਹੂ ਹਾਨੂੰ ਤਾਡੀਆਂ ਸਲਾਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਈਂ ਅਹੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਾਂਗੇ ਏਨੇ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਨਵਾਬ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਾਹਵਾ ਨੇੜੇ ਆ ਗਈ ਆ ਸਤਿਗੁਰੂ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ ਢਾਬ ਸੁੱਕੀ ਦੇਖ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗਾੜੀ ਤੁਰ ਗਏ
ਮਗਰੋਂ ਮਾਝੇ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਚ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਈ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਗਲਤੀ ਹੁਣ ਨਹੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੇ ਸਿਰ ਦੇਣੇ ਪੈ ਜਾਣ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬਚਨ ਕਹੇ ਵੱਡੇ ਹੁਕਮ ਦਾ ਪਤਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੈ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਾ ਪਤਾ ਹਾਨੂੰ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਣ ਮੰਡਿਆ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾਉਂਣੀਆ ਵਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਾ ਹੈ ਉਹ ਲਕੀਰ ਟੱਪ ਆਉਣ ਬਾਕੀ ਮੁੜ ਜਾਣ ਸੁਣਕੇ ਪੰਜ ਚਾਰ ਸਿੰਘ ਹੋਰ ਲਕੀਰ ਟੱਪੇ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਵੀ ਲਕੀਰ ਟੱਪੇ ਕਿਆ ਭੈਣ ਵੀ ਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਯੁਧ ਚ ਜੂਝੂ-ਗੀ ਫਿਰ ਹੋਰ ਸਿੰਘ ਲਕੀਰ ਟੱਪੇ ਏਦਾ ਵਾਹਵਾ ਸਿੰਘ ਕੱਤਰ ਹੋ ਗਏ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਮੁਡ਼ਿਆ ਹੋਵੇ ਸਾਰੇ ਮਰਜੀਵੜੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ ਦੇਖਿਆ ਢਾਬ ਸੁੱਕੀ ਹੈ ਸਲਾਹ ਬਣੀ ਏਹੀ ਸਹੀ ਥਾਂ ਹੈ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਵਾਸ ਚਲਦੇ ਆ ਵਜੀਦੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਰਣਨੀਤੀ ਵਰਤਦਿਆਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬੇਰੀਆਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੇਖ ਆਪਨੇ ਕਪੜੇ ਚਾਦਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਤੰਬੂ ਲੱਗੇ ਹੋਣ ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੰਬੂ ਸਾਹਿਬ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ
ਆਪ ਸਾਰੇ ਮੋਰਚੇ ਮੱਲ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਨਵਾਬ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਆਈ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਏਨੀ ਫ਼ੌਜ ਗੋਲੀ ਚੱਲੀ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਪਹਿਲੇ ਹੱਲੇ ਚ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਪੈਰ ਹਿੱਲ ਗਏ ਨਵਾਬ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਫਿਰ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਪੈਂਤੜਾ ਬਦਲਿਆ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜਥੇ ਬਣਾ ਫ਼ੌਜ ਅੱਗੇ ਭੇਜੀ ਅੱਗੋਂ ਸਿੰਘ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਗੋਲੀ ਬੰਦੂਕ ਚਲਉਦੇ ਫਿਰ ਤੀਰ ਤੀਰ ਮੁੱਕਣ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਪੰਜ ਪੰਜ ਸੱਤ ਸੱਤ ਦੇ ਜਥੇ ਚ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਬਰਛੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ ਏਦਾ ਹੱਥੋਂ ਹੱਥੀ ਦੀ ਜੰਗ ਹੋਈ ਉਧਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਤਾਂ ਟਿੱਬੀ ਤੇ ਚੜ ਬੀਰ ਆਸਣ ਲਾ ਕੇ ਸਾਰੀ ਜੰਗ ਵੇਖਣ ਲੱਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਤਾਣ ਤਾਣ ਕੇ ਤੀਰ ਛੱਡਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜੰਗ ਹੋਈ ਸ਼ਾਮਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਚਰਣਾ ਤੋ ਨਿਛਾਵਰ ਹੋ ਗਏ ਨਵਾਬ ਜੰਗ ਦਾ ਹਾਲ ਵੇਖ ਵੇਖ ਦੁਖੀ ਹੋਣ ਡਿਆਸੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਤੁਰ ਫਿਰ ਕੇ ਦੇਖੋ ਗੁਰੂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ….
ਬਚੀ ਹੋਈ ਫ਼ੌਜ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦੁਖੀ ਸੀ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਢਾਬ ਸੁੱਕੀ ਸੀ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨ ਆਵੇ ਕਿ ਸੁੱਕੀ ਢਾਬ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਿੰਘ ਲੜਕੇ ਕਿਉਂ ਮਰ ਗਏ ….ਸਮਝ ਆ ਵੀ ਨਹੀ ਸੀ ਸਕਦਾ
ਨਵਾਬ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਪੂਰੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ ਕਪੂਰੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਪਾਣੀ ਕਿੱਥੋਂ ਮਿਲੇਗਾ ? ਕਪੂਰੇ ਨੇ ਮੌਖਾ ਵੇਖ ਕਿਹਾ ਅੱਗੇ ਗਏ ਤਾਂ 30 ਮੀਲ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਗਏ ਤਾਂ 10 ਮੀਲ ਤੇ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਜੂ ਨਵਾਬ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਫੌਜ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਨਾ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਮਸਾਂ ਦੋ ਹਜਾਰ ਬਚੀ ਉਵੀ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹਾਲਤ ਚ ਪਰ ਮਨ ਨੂੰ ਝੂਠੀ ਤਸੱਲੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਨਵਾਬ ਨਗਾਰੇ ਵਜਉਦਾ ਮੁੜ ਗਿਆ
ਉੱਧਰ ਕਲਗੀਧਰ ਪਿਤਾ ਟਿੱਬੀ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਰਣ ਭੂਮੀ ਚ ਆਏ ਕੱਲੇ ਕੱਲੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਗੋਦ ਚ ਲੈਂਦੇ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਮਿਹਰ ਦੇ ਘਰ ਆਏ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਦੋ ਹਜਾਰੀ ਸੂਰਮਾ ਮੇਰਾ 3 ਹਜ਼ਾਰੀ ਸੂਰਮਾ ਮੇਰਾ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰੀ ਸੂਰਮਾ ਮੇਰਾ 20 ਹਜਾਰੀ ਸੂਰਮਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦਿੱਤੇ ਜਿੰਨੇ ਕਦਮ ਗਾੜੀ ਵੱਧ ਜੂਝਿਆ ਓਨੀ ਮਿਹਰ ਵੱਧ ਹੋਈ ਏਦਾ ਜਦੋ ਸਤਿਗੁਰੂ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੋਲ ਆਏ ਜੋ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਬੜਾ ਸੀ ਪਰ ਸਾਹ ਅਜੇ ਚੱਲਦੇ ਸੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੰਹ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਘੁੱਟਾਂ ਮੁੰਹ ਪਾਈਆਂ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਗਈਆਂ ਫਿਰ ਹੋਰ ਪਿਆਇਆ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੰਨੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਪਈ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਕੀ ਦੇਖਦਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੋਦ ਸਾਹਮਣੇ ਕਲਗੀਧਰ ਦਾ ਮੁਖੜਾ ਹੱਥ ਜੁੜ ਗਏ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਕਿਹਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਮੰਗ ਪੁੱਤਰਾਂ ਜੋ ਜੀਅ ਕਰੇ ਮੰਗ ਕੁਝ ਵੀ ਐਹੋ ਜਿਆ ਨਈ ਜੋ ਤੂੰ ਮੰਗੇ ਤੇ ਮੈ ਦਿਆਂ ਨ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਮਹਾਰਾਜ ਜੇ ਤਰੁੱਠੇ ਹੋ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰੋ ਉਹ ਬੇਦਾਵੇ ਵਾਲਾ ਕਾਗਜ਼ ਉ ਪੈੜਾ ਕਾਗਜ਼ ਪਾੜ ਦਿਓ ਤੁਸੀ ਗਰੀਬ ਨਿਵਾਜ਼ ਹੋ ਜੀ ਬਖਸ਼ ਲਉ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਾਗਜ਼ ਕੱਢਿਆ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਹਵਾ ਚ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਬਖਸ਼ੰਦ ਪਿਤਾ ਨੇ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਗੰਢ ਲਈ
ਟੂਟੀ ਗਾਢਣਹਾਰ ਗੋਪਾਲ (ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ)
ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਤੂੰ ਧੰਨ ਹੈਂ ਧੰਨ ਹੈ ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗੁਰੂ ਗੋਦ ਚ ਹੀ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ ਇਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਮਹਾਰਾਜ ਉ ਪਾਸੇ ਤੇ ਇਕ ਬੀਬੀ ਜਖਮੀ ਪਈ ਹੈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇਡ਼ੇ ਹੋਏ ਉ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਸੀ ਜੋ ਬਰਛੇ ਨਾਲ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਪਰੋੰਦੀ ਆਪ ਵੀ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹਾਲਤ ਚ ਡਿੱਗੀ ਪਈ ਸੀ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਕੇ ਮੱਲ੍ਹਮ ਪੱਟੀ ਕੀਤੀ
ਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੱਠਿਆਂ ਕੀਤਾ ਵੱਡਾ ਅੰਗੀਠਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਆਪ ਹੱਥੀ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਚਾਰ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗੀਠਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬਚਨ ਕਹੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਮੁਕਤ ਹੋਏ ਇਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਜਗਤ ਚ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਇੱਥੇ ਅਸਥਾਨ ਬਣੇਗਾ ਸੰਗਤ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਇਆ ਕਰੂ
ਅਬ ਤੇ ਨਾਮ ਮੁਕਤਸਰ ਹੋਈ।
ਖਿਦਰਾਣਾ ਇਸ ਕਹੈ ਨਾ ਕੋਈ। (ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)
ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜੰਗ 21 ਵੈਸਾਖ 1705 ਨੂੰ ਹੋਈ ਪਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਮਾਘੀ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਮਨਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੇਵਾ ਭਾਈ ਲੰਗਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਰਵਾਈ ਸੀ
ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ
1) ਗੁ: ਟੁੱਟੀ ਗੰਢੀ ਸਾਹਿਬ ਜਿਥੇ ਬੇਦਾਵਾ ਪਾੜਿਆ
2) ਗੁ: ਟਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੀਰ ਚਲਾਉਦੇ
3) ਗੁ: ਤੰਬੂ ਸਾਹਿਬ ਜਿਥੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬੇਰੀਆਂ ਤੇ ਚਾਦਰ ਪਾਕੇ ਮੋਰਚੇ ਲਾਏ ਸੀ (4) ਗੁ: ਰਕਾਬਸਰ ਸਾਹਿਬ
(5) ਗੁ: ਦਾਤਨਸਰ ਸਾਹਿਬ
(6) ਗੁ: ਮਾਤਾ ਭਾਗ ਕੌਰ ਜੀ
(7) ਗੁ: ਅੰਗੀਠਾ ਸਾਹਿਬ ਜਿਥੇ ਸਭ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਹੋਇਆ
ਸਰੋਤ ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ )
ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਨਵਾਬ ਦੀ ਫੌਜ 10000 ਲਿਖੀ ਹੈ
ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਮੂਹ ਸਿੰਘ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਤੋਂ ਆਪਾ ਵਾਰਿਆ ਨੂੰ ਕੋਟਾਨਿ ਕੋਟਿ ਪ੍ਰਣਾਮ
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ
ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ
ਨੋਟ ਤਰੀਕ ਦਾ ਮਤਿ ਭੇਦ ਆ ਕੁਝ ਲਿਖਤ‍ਾਂ ਜੰਗ ਸਿਆਲ ਚ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਆ

ਚੇਲਿਆਂਵਾਲੀ ਦਾ ਯੁੱਧ
13 ਜਨਵਰੀ 1849
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਚ ਜੋ ਯੁੱਧ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਚੇਲਿਆਂਵਾਲੀ ਦਾ ਯੁਧ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਇਹ ਯੁੱਧ ਬਾਗੀ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਲਾਰਡ ਗਫ ਚ ਹੋਇਆ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੋਲ ਗਫ ਦੇ ਨਾਲੋਂ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਘੱਟ ਸੀ ਪਰ ਟਿਕਾਣਾ ਪਿੰਡ ਚੇਲਿਆਂਵਾਲੀ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਚ ਬੜੀ ਵਧੀਆਂ ਥਾਂ ਤੇ ਸੀ
13 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 7 ਵਜੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਡਿੰਗੇ ਤੋ ਤੁਰੀ 12 ਵਜੇ ਪਿੰਡ ਚੇਲਿਆਂਵਾਲੀ ਪਹੁੰਚੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਮੈਂਟੋਨ ਗਿਲਬਰਟ, ਪੋਪ, ਲੇਨ ਆਦਿਕ ਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਪੈਨੀਕੁਇਲ ,ਕੈਂਬਲ, ਹੌਗਨ ,ਵਾਹੀਟ ਆਦਿਕ ਅੰਗਰੇਜ ਅਫਸਰ ਸੀ ਇਸ ਸਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ_ਲਾਰਡ_ਗਫ ਸੀ ਗਫ਼ ਅਜੇ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਠੀਕ ਠਾਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਤੋਪਾਂ ਚਲੀਆਂ ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਰਾਬਰ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਪਰ ਕੋਈ ਪਾਸਾ ਨਾ ਨਿਉਦਾ ਦੇਖ ਗਫ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੈਂਬਲ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ 4 ਤੋਪਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਮੁੜਵਾਂ ਵਾਰ ਕਰਦਿਅਾ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕੈਬਲ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਪੈਨੀਕੁਇਰ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆ ਸਮੇਤ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਝੰਡੇ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਚ ਏ ਹਮਲਾ ਅੰਗਰੇਜਾ ਲਈ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਸੀ
ਕਰਨਲ ਟਰੈਵਰਸ ਤੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਲੁਟਮਾਨ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅੱਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਉਣਾ ਅੌਖਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਟਰੈਵਰਸ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਉਹਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਇਸ ਹੱਲੇ ਵਿੱਚ 13 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਮਰੇ 24 ਤੇ 25 ਨੰਬਰ ਰਜਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੋ ਗਈ
ਕਰਨਲ ਬਰੂਕ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਕਪਤਾਨ ਯੂਨਿਟ ਤੇ ਕਪਤਾਨ ਵਹੀਟਲੇ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਦੋਵੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਭੱਜੇ ਯੂਨਿਟ ਤਾਂ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ
ਜਦੋਂ ਗਿਲਬਰਟ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਫ਼ੌਜ ਜੋ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਮੇਜਰ ਕ੍ਰਿਸਟੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਕੁਝ ਘੋੜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਸਾਰੀ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨੱਸ ਗਈ ਫਿਰ ਆਖ਼ਰੀ ਤੇ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਪੋਪ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਇਸ ਰਸਾਲੇ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਰਜਮੈਂਟਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੇ ਕੋਲ ਬਰਛੇ ਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੈਰੀ ਦਲ ਦੇ ਬਰਛੇ ਢਾਲਾਂ ਤੇ ਰੋਕ ਦਿਆਂ ਸਣੇ ਪੌਪ ਦੇ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਢ ਧਰ ਦਿੱਤੀ ਬਸ ਪੋਪ ਦੇ ਮਰਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕੇ ਸੁੰਞੀ ਅੰਗਰੇਜੀ ਫੌਜ ਜਿੱਧਰ ਰਾਹ ਦਿਸਿਆ ਭੱਜ ਨਿਕਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭੱਜੀ ਜਾਂਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ ਜੋ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਚੰਡੀ ਦੀ ਭੇਟ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਸਭ ਜਾਨ ਬਚਉਦੇ ਭੱਜੇ ਗਫ ਦੇ ਡੇਰੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤਕ ਕੋਈ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ
ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਸ ਯੁੱਧ ਚ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ ਫੌਜ ਦਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਗਫ ਦਾ ਡੇਰਾ ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਚ ਸੀ ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ_ਦਾ_ਵੇਰਵਾ
22 ਵੱਡੇ ਅਫਸਰ ਮਰੇ 67 ਵੱਡੇ ਅਫਸਰ ਜਖਮੀ ਹੋਏ
16 ਦੇਸੀ ਅਫਸਰ ਮਰੇ 27 ਦੇਸੀ ਅਫਸਰ ਜਖਮੀ ਹੋਏ
561 ਸਿਪਾਹੀ ਮਰੇ 1547 ਜਖਮੀ ਹੋਏ
98 ਲਾਪਤਾ ਹੋ ਗਏ
ਕੁਲ_ਜੋੜ_2338
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਘੋੜੇ ਹਥਿਆਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਏ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਫਤਿਹ ਦੀ ਤੋਪ ਦਾਗੀ ਇਹ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗਫ ਸਹਾਰ ਨਾ ਸਕਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਿਆਂ ਤੋਪ ਚਲਾੲੀ ਅਸਲ ਚ ਏ ਗਫ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਸੀ ਜੋ ਊਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦੇ ਰਿਹਾ ਜੰਗ ਦਾ ਹਾਲ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਤਿਆ ਕੌਣ ਹਾਰਿਆ ਕੌਣ
ਇਸ ਜੰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਬ ਉੱਠੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤਕ ਚੀਕਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ ਲਾਰਡ ਗਫ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਕਸੂਰ ਵਾਰ ਮੰਨਦਿਆ ਉਸ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਹੋਰ ਅਫ਼ਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ (ਪਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਗਫ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਬਚ ਗਿਆ)
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਖ਼ੁਦ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਚ ਕੋਈ ਵੀ ਜੰਗ ਐਸੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਚ ਏਨਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਉਠਾਉਣਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿੰਨਾ ਚੇਲਿਆਂਵਾਲੀ ਦੀ ਜੰਗ ਚ ਹੋਇਆ
ਥਾਕਵੈੱਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਐਸਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਵੀ ਆਦਮੀ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦਾ ਇਕ ਪੈਦਲ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਦੇ ਤਿੰਨ ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਦਾ ਸੀ
ਸਰ_ਐਡਵਿਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਜੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿੱਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਧੋਣੇ ਪੈਂਦੇ
ਅਨੇਕ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਫ ਮੰਨੀ ਕਿ ਚੇਲਿਆਂਵਾਲੀ ਦਾ ਯੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ
ਨੋਟ ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕੇ ਏਡੀ ਜੰਗ ਫਤਹਿ ਹੋਣ ਤੋ ਕੁਝ ਸਮੇ ਬਾਦ ਹੀ 29 ਮਾਰਚ 1849 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ ਦਾ ਪੂਰਾ ਕਬਜਾ ਹੋ ਗਿਆ
ਸਰੋਤ ਕਿਤਾਬ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕਿਵੇਂ ਗਿਆ ( ਗਿਆਨੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ )
ਚੇਲਿਆਂਵਾਲੀ ਦੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਸੂਰਮਿਆ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪ੍ਰਣਾਮ
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ
ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ