February | 2025 | Sikh Nama – Daily Hukamnama | Page 4

ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਬਾਬਾ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਾਮਪੁਰ ਖੇੜੇ ਵਾਲੇ ਆਪਣੀ ਝੋਂਪੜੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਅੰਬ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਨਾਮ ਜਪਿਆ ਕਰਦੇ। ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਿਲਣ ਲਈ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ। ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਹੁਣ ਪ੍ਰੇਮੀ ਏਧਰ ਓਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ। ਪਾਠ ਉਪਰੰਤ ਕੁਝ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਫਤਹਿ ਬੁਲਾ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਕਈ ਵੀਰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਅਜੇ ਪਾਠ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿੰਡ ਮਾਛੀਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਬਾ ਜੀ ਕੋਲ ਆਇਆ। ਫਤਹਿ ਬੁਲਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਅੱਕ ਕੇ ਪੈਲੀ ਵਿੱਚ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਲਗਵਾਏ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਖਰਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਉਦੋਂ ਆਈ ਜਦੋਂ ਬੋਰ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਨਾ ਆਇਆ। ਬੜੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੋਈ ਮੇਹਰ ਕਰੋ ਕਿ ਪਾਣੀ ਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪੈਸਾ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਭਾਈ ਦੂਰੋਂ ਆਏ ਹੋ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਛਕ ਆਵੋ ਫਿਰ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਈ ਸਾਬ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਛਕ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਈ ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਗਰੀਬ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਹਨ ਪਰ ਦਿੱਤੇ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀ ਓਹ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਪਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਉਸ ਗਰੀਬ ਦੀ ਬਦ ਅਸੀਸ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਚਤੁਰਾਈ ਕਰਨ ਭਾਈ ਸਾਬ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ ਕਿ ਓਹਨਾ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਹਨ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੀ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਦੇ ਮੈਂ 280 ਰੁਪਏ ਦੇਣੇ ਸਨ ਪਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮੰਗੇ ਸਨ ਪਰ ਮੈਂ ਟਾਲ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਭਾਈ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਗਰੀਬ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਭਾਵੇਂ 10-12 ਬੋਰ ਕਰਵਾ ਲਵੋ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਗਰੀਬ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵਿਆਜ ਸਮੇਤ ਦੇ ਕੇ ਆਓ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਣਵਾ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗੋ।
ਭਾਈ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਗਰੀਬ ਦੇ ਵਿਆਜ ਸਮੇਤ 330 ਰੁਪਏ ਮੋੜ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਓਹ ਗਰੀਬ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਬ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਭਾਈ ਸਾਬ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਣਵਾ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗੀ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਭਾਈ ਸਾਬ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲੈ ਕੇ ਬੋਰ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ। ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਦੋ ਚਾਰ ਬੋਕੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਚੜੀ ਹੋਈ ਰੇਤ ਕੱਢੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਭ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਬੇਅੰਤ ਪਾਣੀ ਬੋਰ ਵਿਚੋਂ ਆਇਆ। ਸਭ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਪਰ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ।
ਸੋ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੇ ਆਤਮਿਕ ਪੰਧ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਜੇ ਆਪਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਾ ਬਣੀਏਂ।
(ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੋਹਲੇਕੇ)

ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੈ ਦੀਆਂ ਸਰਬੱਤ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖ ਲੱਖ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਹੋਵਣ ਜੀ ।
ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ , ਨੌਵੋਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਅਤੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ ਸਨ। ਆਪਦਾ ਜਨਮ 11 ਫਰਵਰੀ 1687 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਚੁੱਸਤ ਅਤੇ ਸੱਮਝਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਹਾਦੁਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ। ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆ ਹੀ ਉਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਘੋੜਸਵਾਰੀ, ਕੁਸ਼ਤੀ, ਤਲਵਾਰਬਾਰੀ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ, ਤੀਰ ਆਦਿ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਸ਼ਸਤਰ ਚਲਾਣ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ 23 ਮਈ 1699 ਦੇ ਦਿਨ 100 ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਨੂਰ ਪਿੰਡ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਉੱਥੇ ਦੇ ਰੰਘੜਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੌਠਾਰ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਉਂਦੇ ਸਮਾਂ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ, ਸੱਜਾ ਦਿੱਤੀ। 29 ਅਗਸਤ 1700 ਦੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਵਾਂ ਨੇ ਕਿਲਾ ਤਾਰਾਗੜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੱਡੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫਤੇ 1700 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪਹਾੜੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕਿਲਾ ਨਿਰਮੋਹਗੜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਭਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋਕੇ ਲੜੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਕਈ ਪਹਾੜੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਦੋਂ 15 ਮਾਰਚ 1700 ਦੇ ਦਿਨ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਬਜਰੂੜ ਪਿੰਡ ਗਏ। ਬਜਰੂੜ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੂਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸੱਜਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ 7 ਮਾਰਚ 1703 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬੱਸੀ ਕਲਾਂ ਗਏ। ਬਸੀਆਂ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਹਾਕਮ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜੁਲਮ ਅਤੇ ਜਬਰਨ ਲੜਕੀਆਂ (ਕੁੜੀਆਂ), ਔਰਤਾਂ (ਜਨਾਨੀਆਂ) ਦੀ ਬੇਇੱਜਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜੋਜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਗਰੀਬ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਧਰਮਪਤਨੀ ਦੀ ਡੋਲੀ ਹਾਕਮ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਹਥਿਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਹਲ ਲੈ ਆਇਆ। ਦੁਖੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਵਾਂ, ਰਾਜਾਵਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਰੋਇਆ, ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਸੁਣਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਫਿਰ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਹਿਬ ਜਾ ਅੱਪੜਿਆ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਕਹੀ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ 200 ਬਹਾਦੁਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਹਾਕਮ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਸਮੇਤ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਘਮਾਸਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜੱਖਮੀ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਫਿਰ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਲਦੇਵਾਲ ਮਹਿਲਪੁਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।ਜਖਮੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਜਾਰਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।ਜਦੋਂ ਮਈ 1705 ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਸਨ। 21 ਦਿਸੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਪੰਜ ਸੌ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਾਫਿਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦੁਪਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਲੋਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਤੱਕ ਚੁਪਚਾਪ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੱਥਾ ਦੇਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਜੱਥਾ ਸਭਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇ ਨੂੰ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਰੋਪੜ ਦੀ ਤਰਫ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਰੋਪੜ ਜਾਂਦੇ ਸਮਾਂ ਪਿੰਡ ਮਲਕਪੁਰ ਦੇ ਕੋਲਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਬਚਿਤਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਜਖਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਵਲੋਂ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਲੈ ਗਏ। ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ 40 ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾਕੇ ਕੁਲ 43 ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਈ। ਨਦੀ ਦੇ ਇਸ ਪਾਰ ਭਾਈ ਉਦਏ ਸਿੰਘ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਅਨੇਕਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜਦੇ ਰਹੇ ਉਹ ਤੱਦ ਤੱਕ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵੀ ਜਿੰਦਾ ਫੌਜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਖੀਰ ਉਹ ਲੜਾਈ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਆਗਿਆ ਨਿਭਾਂਦੇ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀਰਗਤੀ ਪਾ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਉਥੱਲ–ਪੁਥਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਕਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਦਾਸੀਆਂ ਸਨ। ਦੋ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ, ਇਹ ਲੋਕ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਪਾਏ, ਇਹ ਸਭ ਹਰਦੁਆਰ ਵਲੋਂ ਹੋਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਦੂੱਜੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰ ਕੌਰ ਜੀ ਛੋਟੇ ਸਾਹਬਜ਼ਾਦੇ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੰਗੂ ਬਾਹਮਣ ਜੋ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਰਸੋਈਆ ਸੀ।ਇਸਦਾ ਪਿੰਡ ਖੇਹੜੀ ਇੱਥੋਂ ਲੱਗਭੱਗ 15 ਕੋਹ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਮੌਰਿੰਡਾ ਕਸਬੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੀ। ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਲੈ ਗਿਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਚਮਕੌਰ ਨਾਮਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਮਕਾਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਹਾਰਦਿਕ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਕਿਲਾਨੁਮਾ ਕੱਚੀ ਹਵੇਲੀ ਸੀ ਜੋ ਸਾਮਜਿਕ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਟਿੱਲੇ ਉੱਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਜਿਸਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ। ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਬੁਧੀਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤੁਸੀ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਅਰਾਮ ਕਰੋ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਜਾਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸੱਮਝਿਆ। ਅਤ: ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਛੋਟੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚਾ ਖੁਚਾ ਅਸਲਾ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਮੋਰਚੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੈਨਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ ਕਿ ਵੈਰੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣੇ ਕੇਵਲ ਵੀਰਗਤੀ ਯਾਨੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣੀ ਹੈ।ਅਤ: ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਆਹੁਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਤਤਪਰ ਹੋ ਗਏ। ਗਰੂਦੇਵ ਆਪਣੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਲੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਵਲੋਂ ਲੜਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਕੱਚੀ ਗੜੀ (ਹਵੇਲੀ) ਦੇ ਉੱਤੇ ਅੱਟਾਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਮੋਰਚਾ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੋਰਚੇ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਰੱਸਤਾ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ। ਉੱਧਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬਰਸਾਤੀ ਨਾਲਾ ਸਰਸੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ ਘੱਟ ਹੋਇਆ। ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜ ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀ। ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਕੱਚੀ ਗੜੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਮੁਗ਼ਲ ਸੇਨਾਪਤੀ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਚਾਲ੍ਹੀ ਹੀ ਫੌਜੀ ਹਨ। ਅਤ: ਉਹ ਇੱਥੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਵਪਨ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਜੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਵੇਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਮੁਨਾਦੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਹਿਤ ਮੁਗ਼ਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਖਸ਼ੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਨਾਦੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਬੌਛਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਤੇ (ਲੱਗਭੱਗ 10 ਲੱਖ) ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈੰਨਿਕਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਕ–ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਵਾ–ਸਵਾ ਲੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਉਣ ਦੀ ਸੌਗੰਧ ਖਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਸੌਗੰਧ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਰਿਆਵਿੰਤ ਕਰਕੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਣ ਦਾ ਸ਼ੁਭ ਮੌਕਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।22 ਦਿਸੰਬਰ ਸੰਨ 1705 ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨੋਖਾ ਯੁਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਘਨਘੋਰ ਬਦਲ ਸਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੂੰਦਾਬਾਂਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਦਿਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੂਰਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਵਲੋਂ ਉਦਏ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸੀਤ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕੱਚੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਰਾ ਲਈ ਬੈਠੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਯੋੱਧਾਵਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ। ਕੱਚੀ ਗੜੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ। ਅੰਦਰ ਵਲੋਂ ਤੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬੌਛਾਰ ਹੋਈ। ਅਨੇਕ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜੀ ਹਤਾਹਤ ਹੋਏ। ਦੁਬਾਰਾ ਸਸ਼ਕਤ ਹੱਲੇ ਦਾ ਵੀ ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੋਇਆ। ਮੁਗ਼ਲ ਸੇਨਾਪਤੀਯਾਂ ਨੂੰ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਣ ਲਗਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵਲੋਂ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਵੀ ਬੰਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਫੌਜੀ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਨਿਰਭਏ ਭਾਵ ਵਲੋਂ ਲੜਨ–ਮਰਣ ਦਾ ਖੇਲ, ਖੇਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਦੋਂ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਅਤੇ ਤੀਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਗੜੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਭਾਲੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੱਮਝਿਆ।ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ: ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਹਿਤ ਪੰਜ ਦਾ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਰਣਸ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਵੈਰੀ ਵਲੋਂ ਜੂਝਣ। ਉਦੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਜਰਨੈਲ ਨਾਹਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸੀੜੀ ਲਗਾਕੇ ਗੜੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਤੀਰ ਵਲੋਂ ਭੇਦ ਕਰ ਚਿੱਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਰਨੈਲ ਖਵਾਜਾ ਮਰਮੂਦ ਅਲੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਰਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸਦੀ ਇਸ ਬੁਜਦਿਲੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਰਦੂਦ ਕਰਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਕੇ ਕੱਚੀ ਗੜੀ ਉੱਤੇ ਪੁਰੇ ਵੇਗ ਵਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਉੱਚੇ ਟੀਲੇ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਸਾਮਰਿਕ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਅਤ: ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਹ ਹਮਲਾ ਵੀ ਅਸਫਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਵਲੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਗ਼ਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੰਵਾਂ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਨੇ ਗੜੀ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਆਕੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਰਾਰੇ ਹੱਥ ਦਿਖਲਾਏ। ਗੜੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਦੀ ਅੱਟਾਲਿਕਾ (ਅਟਾਰੀ) ਵਲੋਂ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਯੋੱਧਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਚਲਾਕੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਘੜੀ ਭਰ ਖੂਬ ਲੋਹੇ ਉੱਤੇ ਲੋਹਾ ਵਜਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਫੌਜੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਢੇਰ ਹੋ ਗਏ। ਆਖੀਰ ਪੰਜ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਜੱਥਾ ਗੜੀ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਰਣ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ। ਇਸ ਜੱਥੇ ਨੇ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੇੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵੈਰੀਆਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖੁਦ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰਣਨੀਤੀ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜ ਪੰਜ ਦੇ ਜਥੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਰਣ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਲੱਗੇ। ਜਦੋਂ ਪੰਜਵਾਂ ਜੱਥਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਜ਼ੀਦ ਖ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਰਨੈਲ ਹਦਾਇਤ ਖ਼ਾਨ, ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ, ਫੁਲਾਦ ਖਾਨ, ਸੁਲਤਾਨ ਖਾਨ, ਅਸਮਾਲ ਖਾਨ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ, ਖਲੀਲ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਭੂਰੇ ਖ਼ਾਨ ਇੱਕ ਬਾਰਗੀ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੜੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਰੋਕ ਪਾਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਅੰਦਰ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ: ਉਹ ਸਾਹਬਜਾਦਿਆਂ ਸਹਿਤ ਲੜਾਈ ਖੇਤਰ ਵਲੋਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਜਾਣ। ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ: ‘ਤੁਸੀ ਕਿਹੜੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ (ਬੇਟਿਆਂ) ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਹੀ ਸਾਹਬਜਾਦੇ ਹੋ’ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਜਵਾਬ ਸੁਣਕੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਪੁੱਤਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿਤਾਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਆਪਣੀ ਯੁੱਧਕਲਾ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗਣ ਲੱਗੇ ਕਿ: ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਪੁਰਾ ਕਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਰ ਗੁਜਰਣ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਸਨ, ਯੁੱਧਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁਣਤਾ ਸੀ। ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੜੀ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰ ਮਿਰਗ–ਸ਼ਾਵਕਾਂ ਉੱਤੇ ਟੂੱਟਦਾਂ ਹੈ।ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਿਧਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ, ਉੱਧਰ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਫੌਜੀ ਡਿੱਗਦੇ, ਕਟਦੇ ਜਾਂ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪੰਜ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜਥੇ ਨੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ ਦਾ ਗਰਾਸ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਨਮੂਨਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, । ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲੱਖਾਂ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪਾ ਗਏ।
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ ।।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ।

10 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ ਆਉ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਜੀ ।
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਮਤ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ 316 (1785 ਈ.) ਨੂੰ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਚੰਦ ਪੁੱਤਰ ਮੋਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਸ. ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਦੇ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਜੈਸਲਮੇਰ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਫੂਲ ਮਹਿਰਾਜ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦ ਹੋਏ, ਫਿਰ 1735 ਈ. ਨੂੰ ਜਗਰਾਉਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਾਉਂਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੱਸੇ। ਕਾਉਂਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਉਦਾਸੀ ਸੰਤ ਮੂਲ ਦਾਸ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮੋੜ੍ਹੀ ਰਖਵਾਈ ਅਤੇ ਉਂਚੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਤਿੰਨ-ਮੰਜ਼ਲਾ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਅਟਾਰੀ’ ਰੱਖਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ. ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵੀ ਚੰਗੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ, ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਤੇ ਤਲਵਾਰਬਾਜ਼ ਸਨ। ਆਪ ਇਮਾਨਦਾਰ, ਨੇਕ, ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ, ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਆਦਮੀ ਸਨ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵੀ ਸ. ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀਰਿਆਂ ਜੜੀ ਕਲਗੀ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨਾਨਕੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਆਪ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪੈਣ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਵਧ ਗਈ। ਆਪ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਬਣੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਕੁਝ ਗਲਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਅਟਾਰੀ ਆ ਗਏ।
ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਨਮਕ-ਹਰਾਮੀ ਵਜ਼ੀਰ ਧਿਆਨ ਸਿੰਹੁ ਡੋਗਰੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਨੀਤੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਪਿੱਠ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਾਰੀ ਦਾ ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਲੜਾਈਆਂ, ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਫੇਰੂਮਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਬੱਦੋਵਾਲ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਆਲੀਵਾਲ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰਥੀ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਗ਼ਦਾਰੀ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲਾ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਂਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਤਰ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਕ ਦਰਦ ਭਰੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਬੜੇ ਹੀ ਸਹਿਜ ਤੇ ਖਾਨਦਾਨੀ ਗੌਰਵ ਨਾਲ ਵੰਗਾਰਿਆ ਤੇ ਸਨਿਮਰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹੋ ਹੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇਸ ਅਤਿ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦੀ ਘੜੀ ਸਮੇਂ ਸੰਕਟ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਸੀ ਓਹ ਇਕ ਚੰਗਾ ਘੋੜ ਸਵਾਰ . ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੇ ਤਲਵਾਰ-ਬਾਜ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਕ ਇਮਾਨਦਾਰ , ਨੇਕ , ਸਚਾ-ਸੁਚਾ ,ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਤੇ ਦਲੇਰ ਆਦਮੀ ਸੀ ।
ਜਦ ਦਸ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਮਹਾਰਾਨੀ ਜਿੰਦਾ ਦੀ ਚਿਠੀ ਲੈਕੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਕੋਲ ਪੁਜੇ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਨੀ ਜਿੰਦਾ ਦੀ ਦਰਦਭਰੀ ਚਿਠੀ ਦਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਡਾਢਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ,ਜਿਸਦੇ ਮਜਬੂਨ ਨੂੰ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ੀਤਲ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਉਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਚਿਠੀ ਲਿਖੀ ਮਹਾਰਾਨੀ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ
ਬੈਠ ਰਿਹਾ ਕੀ ਚਿਤ ਵਿਚ ਧਾਰ ਸਿੰਘਾ
ਦੋਵੀਂ ਜੰਗ ਮੁਦਕੀ-ਫੇਰੂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲੇ
ਸਿੰਘ ਆਏ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਤੋ ਹਾਰ ਸਿੰਘਾ
ਕਾਹਨੂੰ ਹਾਰਦੇ ਕਿਓਂ ਮਿਹਣੇ ਜੱਗ ਦਿੰਦਾ
ਜਿਓੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਜੇ ਅਜ ਸਰਕਾਰ ਸਿੰਘਾ
ਤੇਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਖੂੰਡੀ ਨਹੀ ਹੋਈ
ਐਪਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਗਦਾਰ ਸਿੰਘਾ
ਹੁਣ ਵੀ ਚਮਕੀ ਨਾ ਸਿੰਘਾ ਤੇਗ ਤੇਰੀ
ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਭ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟਾਏ ਜਾਸਨ
ਤੇਰੇ ਲਾਡਲੇ ਕੌਮ ਦੀ ਹਿਕ ਉਤੇ
ਕਲ ਨੂੰ ਗੈਰਾਂ ਦੇ ਝੰਡੇ ਝੁਲਾਏ ਜਾਸਨ
ਬਦਲੀ ਜਿਹਨੇ ਤਕ਼ਦੀਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੀ
ਉਹਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਤੀਰ ਲਾਏ ਜਾਸਨ
ਅਜੇ ਸਮਾਂ ਈ ਵਕਤ ਸੰਭਾਲ ਸਿੰਘਾ
ਰੁੜੀ ਜਾਂਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਰਖ ਲੈ
ਲਹਿੰਦੀ ਦਿਸੇ ਰਣਜੀਤ ਦੀ ਪਗ ਮੈਨੂੰ
ਮੋਏ ਮਿਤਰ ਦੀ ਯੋਧਿਆ ਆਨ ਰਖ ਲੈ
ਚਿਠੀ ਪੜਕੇ ਚਿੱਟੇ ਨੂਰਾਨੀ ਦਾੜ੍ਹੇ ਵਾਲੇ ਸੂਰਬੀਰ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਜੋਸ਼ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਸਿਰ ‘ਤੇ ਕੱਫਣ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ, ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਕਿਰਪਾਨ ਧੂ ਲਈ, ਮਿਆਨ ਕਿੱਲੀ ਨਾਲ ਟੰਗਿਆ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿ ਬੁਲਾ ਕੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਅਤੇ ਸਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਜਦ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਡੋਗਰਾ ਤੇਜ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੰਗ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਇਹੋ ਜਹੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਜਿਤ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣਾ ਸੀ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਖਿੰਡਾ -ਪੁੰਡਾ ਦਿਤੀ ਸੀ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਖ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਣ ਤੇ ਗਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮਕਸਦ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਵਲੋ ਦਿਤੇ ਲਾਲਚ ਪੂਰੇ ਹੋ ਸਕਣ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਹਿਚਕਚਾਏ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਤ ਨਾਜ਼ਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਜੋ ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਵਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਮੰਗਦੀ ਸੀ , ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਲੜਾਈ ਦੀ ਜਿਮੇਦਾਰੀ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਾ ਰਿਹਾ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਆਖਰੀ ਰਣਨੀਤੀ ਘੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਤੇ ਫਿਰੰਗੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਰ ਮਿਟਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰੱਖੀ ਸੀ।
ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜੋੜ ਤੋੜ ਰਣ-ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਦਾਰੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਖਤਰਨਾਕ ਸੀ । ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸੁਆਰਥ ਸਿਧ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨਾਲ ਗਲ-ਬਾਤ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਜਾਤੀ ਲਾਭ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਪਰ ਰੁਕਾਵਟ ਇਕੋ ਸੀ ਕੀ ਸਿਖਾਂ ਵਰਗੇ ਸੂਰਬੀਰ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਰ ਮਿਟਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜ਼ ਇਕ ਹਾਰ ਨਾਲ ਖਿੰਡਾਈ ਪੁੰਡਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਿਥੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਿਰਲਥ ਸੂਰਮੇ ਜਥੇਦਾਰ ਹੋਣ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਗਦਾਰ ਨੇ 9 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਲਗਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲੇ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੀਟਿੰਗ ਵੇਲੇ ਬਥੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਵਿਰੁਧ ਜੰਗ ਕਰਕੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਨਾ ਸਹੇੜੇ , ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਤਿਆਰੀ ਹੈ , ਉਹ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਭਜ ਜਾਏ ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਥ੍ਰੋਹ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਨਫਰਤ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਦਿਤੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਜੀਣ-ਮਰਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ।
ਸਵੇਰ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਨਿਤਰੇ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕੀ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਗੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਰਖਣ ਦੇਣਗੇ । ਸਰਦੀ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੀ। 10 ਫਰਵਰੀ, 1846 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਤੜਕਸਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਅਰਦਾਸ-ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਆਂ, ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਮੁਰੀਦਾਂ ਤੇ ਪੁਰਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਤੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਵਾਈ। ਤੇ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਨਮ-ਭੂਮੀ ਦੇ ਸਚੇ ਸਪੂਤ ਬਣਕੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਨੂੰ ਪਿਠ ਦਿਖਾਣ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕੱਟ ਮਰਨ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਐਲਾਨ ਨੇ ਸਿਖ ਜੋ ਅਲੀਵਾਲ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਛਡ ਬੈਠੇ ਸੀ , ਮੁੜ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ਸਭਰਾਉਂ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਨੇੜੇ ਕਸਬਾ ਮਖੂ) ਦੇ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਆਰ ਤੇ ਪਾਰ ਦੀ ਗਹਿਗੱਚ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਭਾਰੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਅੱਗੇ ਫਿਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਖਿਸਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਖੂਬ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲੀਆਂ ਤੇ ਖੰਡੇ ਖੜਕੇ। ਦੋਵਾਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਤੇ ਲਹੂ ਡੋਲ੍ਹਵੀਂ ਜੰਗ ਹੋਈ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਵਾਇਤ ਕਾਇਮ ਰਖਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਹਾਦਰੀ, ਜਜ਼ਬੇ ਅਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਲਗਪਗ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਦਿਸਦੇ ਸੀ ਉਹ ਇਕ ਦਸਤੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦਸਤੇ ਵਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਜਵਾਨਾ ਨੂੰ ਡਟ ਕੇ ਲੜਨ ਲਈ ਹ੍ਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰਹ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਤੇ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਉਬਾਰਿਆ ਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿਤੀ ਵਿਲਿਅਮ ਐਡਵਰਡ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦਾ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਨਕਸ਼ਾ ਖਿਚਿਆ ਹੈ ,” ਗਿਲ੍ਬੇਰਟ ਦੇ ਦਸਤੇ ਝਟਪਟ ਅਗੇ ਵਧੇ ,ਪਰ ਉਨ੍ਹਾ ਵੇਖਿਆ ਕੀ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਤਕੜਾ ਤੇ ਮੂਲੋਂ ਅਜਿਤ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾ ਕੇ ਪਿਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ ਸਰ ਹੇਰੀ ਸਮਿਥ ਵੀ ਅਗਲਿਆਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਲ ਵਧਿਆ ਪਰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾਲ ਪਛਾੜ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ।
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ
ਆਈਆਂ ਪੜਤਲਾਂ ਬੀੜ ਕੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ,ਅਗੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਾਸੜੇ ਮੋੜ ਦਿਤੇ
ਮੇਵਾ ਸਿੰਗ ਤੇ ਮਾਖੇਖਾਂ ਹੋਏ ਸਿਧੇ ,ਹੱਲੇ ਤਿੰਨ ਫਰੰਗੀ ਦੇ ਤੋੜ ਦਿਤੇ
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ , ਬੰਨ ਸ਼ਸ਼ਤਰੀ ਜੋੜ ਵਿਛੋੜ ਦਿਤੇ
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ , ਵਾਂਗ ਨਿਬੂਆਂ ਲਹੂ ਨਿਚੋੜ ਦਿਤੇ
ਪਰ ਗਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਕਰੀਏ ਤੇ ਗਦਾਰ ਵੀ ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾ ਦੇ ਹਥ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਾਗ ਡੋਰ ਹੋਵੇ , ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੇ ਫੌਜ਼ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਣਾ ਹੋਵੇ ਡੋਗਰਿਆਂ ਤੇ ਫਿਰੰਗੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋਏ ਇੱਕ ਗਿਣੇ-ਮਿੱਥੇ ਤੇ ਗੁਪਤ ਸਮਝੌਤੇ ਤਹਿਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜਾਂ ਲਈ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਜਗਾ ਸਰਸੋ ਭੇਜ ਦਿਤੀ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਜਿੰਦਾ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਮੜ ਦਿਤਾ । ਉਸੇ ਹੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਡੋਗਰੇ ਜਰਨੈਲ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ‘ਚੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਕੇ ਨੱਸ ਤੁਰੇ। ਉਹ ਜਾਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਉੱਪਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਬੇੜੀਆਂ ਦੇ ਪੁਲ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋੜ ਗਏ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀ ਉੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਿੱਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਏ। ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਘਬਰਾ ਜਾਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਤਾਣ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਨਿਤਾਣੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਘਮਸਾਨ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਪੂਰੇ ਤਾਣ ਨਾਲ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਆਹੂ ਲਾਹੇ ਪਰ ਲੜਦਿਆਂ-ਲੜਦਿਆਂ ਉਸ ਯੋਧੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸੱਤ ਜ਼ਖਮ ਲੱਗੇ। ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਣ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਜਰਨੈਲ ਤੋਂ ਸੱਖਣੀ ਹੋਈ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਜੋ ਸ਼ਾਮਾਂ ਪੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੱਤ ਰਹੀ ਸੀ, ਅੰਤ ਨੂੰ ਹਾਰ ਗਈ।
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:
ਜੰਗ ਹਿੰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹੋਣ ਲਗਾ ਦੋਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਭਾਰੀਆਂ ਨੇ
“ਅੱਜ ਹੋਵੇ ਸਰਕਾਰ ਤਾਂ ਮੁੱਲ ਪਾਵੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਤੇਗਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਨੇ,
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰ ਬਾਝੋਂ ਫੌਜਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਹਾਰੀਆਂ ਨੇ’ ।
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦੀ ਇਸ ਅਦੁਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ਼ ਤੇ ਇਤਨਾ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਿਖ ਨੇ ਵੀ ਈਨ ਨਾ ਮੰਨੀ ਨਾ ਕਿਸੇ ਅਨੁਆਈ ਨੇ ਰਹਿਮ ਦੀ ਦਰਖਾਸਤ ਕੀਤੀ । ਹਰੇਕ ਥਾਂ ਤੇ ਓਹ ਜੇਤੂਆਂ ਦੇ ਸਾਮਣੇ ਛਾਤੀ ਤਾਣ ਕੇ ਖਲੋਤੇ ਰਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਉਧਰ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ ਮਾਈ ਦੇਸਾਂ ਨੇ 10 ਫਰਵਰੀ 1846 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ। ਸ਼ਹੀਦ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਟਾਰੀ ਵਿਖੇ 12 ਫਰਵਰੀ, 1846 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁਪਤਨੀ ਦੀ ਚਿਖਾ ਨੇੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਖੁਦਗਰਜ਼ ਡੋਗਰਿਆਂ ਤੇ ਫੌਜ ਵਿਚਲੇ ਕੁਝ ਕੁ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਨੇ ਦੇਸ-ਧਰੋਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਕਸਰ ਨਾ ਛੱਡੀ। ਉਹ ਇਤਨਾ ਜ਼ੋਰ ਖ਼ਾਲਸਈ ਫੌਜ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲਾਉਂਦੇ ਜਿਤਨਾ ਕਿ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਨੀਅਤ ਸਾਫ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਨਮਕ ਹਰਾਮੀ ਨਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੋਣੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਅੱਜ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਕੁਨਿਘ੍ਮ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ” ਜਿਨ੍ਹਾ ਖਤਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਖ ਕੌਮ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ਤੇ ਛਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਬਦੇਸ਼ੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ । ਬਿਰਥ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਟੱਕਰ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਤੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਪਿਰਿਟ ਤੇ ਉਸ ਰਹਸਵਾਦੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਰਿਝਾਉਣ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ “
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ,ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਭਰਾਉ ਦਾ ਵਾਟਰਲੂ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਮੇਲਸਨ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕੀ ਜੇ ਸਿਖ ਇਥੇ ਜਿਤ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਹਥੋ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਪਰ ਇਹ ਖਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੀ ਗਦਾਰ ਸਨ (ਤੇਜ ਸਿੰਘ , ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ) ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੇ 101 ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਹੋਰ ਦਿਤੇ ,ਨਹੀਂ ਤੇ ਜੇਕਰ ਕਿਤੇ ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਸਿਖਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜੰਜੀਰਾਂ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲੇ ਤੋੜ ਚੁਕੇ ਹੁੰਦੇ ।
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲਾ ਜਿਸਨੇ 1818 ਤੋਂ ਲੈਕੇ 1846 ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਵਾਧੇ ਤੇ ਜਿਤ ਵਾਸਤੇ ਹੋਈ ਹਰ ਲੜਾਈ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣਾ ਖੂਨ ਡੋਲਿਆ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਵੇਲੇ ਉਸ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਮ-ਰਕਾਬ ਸੀ । ਬਨੂੰ ਦੀ ਫਤਹਿ ਦੌਰਾਨ ਆਪਜੀ ਦਾ ਘੋੜਾ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਰਿਆ ਸਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦੇ ਜੋਹਰ ਦਿਖਾਏ ਕੁਨਿੰਘਮ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਰਿੰਦਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕੋ ਇਕ ਮਰਦ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸੀ । ਚਿਟਾ ਬਾਣਾ ਪਾਕੇ ਹਥ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰ ਪਕੜ ਕੇ ਉਹ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਡੇਰਿਆਸ ਵਾਂਗੂੰ ਜੂਝਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੱਬਾ ਭਾਰ ਹੋ ਕੇ ਲੁਕਾਈ ਵੇਖਣ ਲਗੀ ਜਿਥੇ ਉਹ ਡਿਗਿਆ ਸੀ ਉਥੇ ਲੋਥਾਂ ਦਾ ਅੰਬਾਰ ਲਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਇਹੀ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੌਮ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮਾਵਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨਿਆ ਤਕ ਆਪਣੇ ਲਾਡਲਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਰਖਦੀਆਂ ,ਸੂਰਬੀਰ ਸਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਾਕ ਮਿਟੀ ਆਪਣੇ ਮਥਿਆ ਤੇ ਲਗਾਂਦੇ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵੰਸ਼ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਖਮਲੀ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਬਿਠਾਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਚਰਨ ਚੁੰਮਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਠਲਿਆ ਨਾ ਠ੍ਲੀ ਜਾਂਦੀ । ਪਰ ਅਸੀ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਤੇ ਹੋਰ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦਸ ਹੀ ਨਹੀ ਸਕੇ ਸਗੋ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆ ਨੂੰ ਗੀਤਾ ਤੇ ਭੰਗੜੇ ਪਵਾਉਦੇ ਤੇ ਲੋਕਾ ਨੂੰ ਦਿਖਾਣ ਵਿੱਚ ਗਰਵ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋ ਦੂਰ ਜਾਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਮਾਪੇ ਬੱਚਿਆ ਨੂੰ ਮੋਬਾਇਲ ਜਾ ਗੇਮਾਂ ਦੀ ਥਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਦਸਦੇ ਅਜ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਸਿੱਖੀ ਤੋ ਦੂਰ ਨਾ ਜਾਦੇ ਮਾਪੇ ਖੁਦ ਡੋਗਰਿਆਂ ਵਾਗ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਨਾਲ ਗਦਾਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਮਾਪੇ ਬੱਚਿਆ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਦਾਸ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ ਤੇ ਪੰਥ ਖਾਲਸੇ ਵਲੋ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸਭ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰੇ ।
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ ।।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ

सलोक ॥ संत उधरण दइआलं आसरं गोपाल कीरतनह ॥ निरमलं संत संगेण ओट नानक परमेसुरह ॥१॥ चंदन चंदु न सरद रुति मूलि न मिटई घांम ॥ सीतलु थीवै नानका जपंदड़ो हरि नामु ॥२॥ पउड़ी ॥ चरन कमल की ओट उधरे सगल जन ॥ सुणि परतापु गोविंद निरभउ भए मन ॥ तोटि न आवै मूलि संचिआ नामु धन ॥ संत जना सिउ संगु पाईऐ वडै पुन ॥ आठ पहर हरि धिआइ हरि जसु नित सुन ॥१७॥

अर्थ: जो संत जन गोपाल प्रभू के कीर्तन को अपने जीवन का सहारा बना लेते हैं, दयाल प्रभू उन संतों को (माया की तपस से) बचा लेता है, उन संतों की संगति करने से पवित्र हो जाते हैं। हे नानक! (तू भी ऐसे गुरमुखों की संगति में रह के) परमेश्वर का पल्ला पकड़।1। चाहे चंदन (का लेप किया) हो चाहे चंद्रमा (की चाँदनी) हो, और चाहे ठंडी ऋतु हो – इनसे मन की तपस बिल्कुल भी समाप्त नहीं हो सकती। हे नानक! प्रभू का नाम सिमरने से ही मनुष्य (का मन) शांत होता है।2। प्रभू के सुंदर चरणों का आसरा ले के सारे जीव (दुनिया की तपस से) बच जाते हैं। गोबिंद की महिमा सुन के (बँदगी वालों के) मन निडर हो जाते हैं। वे प्रभू का नाम-धन इकट्ठा करते हैं और उस धन में कभी घाटा नहीं पड़ता। ऐसे गुरमुखों की संगति बड़े भाग्यों से मिलती है, ये संत जन आठों पहर प्रभू को सिमरते हैं और सदा प्रभू का यश सुनते हैं।17।

ਅੰਗ : 709

ਸਲੋਕ ॥ ਸੰਤ ਉਧਰਣ ਦਇਆਲੰ ਆਸਰੰ ਗੋਪਾਲ ਕੀਰਤਨਹ ॥ ਨਿਰਮਲੰ ਸੰਤ ਸੰਗੇਣ ਓਟ ਨਾਨਕ ਪਰਮੇਸੁਰਹ ॥੧॥ ਚੰਦਨ ਚੰਦੁ ਨ ਸਰਦ ਰੁਤਿ ਮੂਲਿ ਨ ਮਿਟਈ ਘਾਂਮ ॥ ਸੀਤਲੁ ਥੀਵੈ ਨਾਨਕਾ ਜਪੰਦੜੋ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ॥੨॥ ਪਉੜੀ ॥ ਚਰਨ ਕਮਲ ਕੀ ਓਟ ਉਧਰੇ ਸਗਲ ਜਨ ॥ ਸੁਣਿ ਪਰਤਾਪੁ ਗੋਵਿੰਦ ਨਿਰਭਉ ਭਏ ਮਨ ॥ ਤੋਟਿ ਨ ਆਵੈ ਮੂਲਿ ਸੰਚਿਆ ਨਾਮੁ ਧਨ ॥ ਸੰਤ ਜਨਾ ਸਿਉ ਸੰਗੁ ਪਾਈਐ ਵਡੈ ਪੁਨ ॥ ਆਠ ਪਹਰ ਹਰਿ ਧਿਆਇ ਹਰਿ ਜਸੁ ਨਿਤ ਸੁਨ ॥੧੭॥

ਅਰਥ: ਸਲੋਕ ॥ ਜੋ ਸੰਤ ਜਨ ਗੋਪਾਲ-ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਕੀਰਤਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਦਿਆਲ ਪ੍ਰਭੂ ਉਹਨਾਂ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ (ਮਾਇਆ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਤੋਂ) ਬਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤਿ ਕੀਤਿਆਂ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋ ਜਾਈਦਾ ਹੈ । ਹੇ ਨਾਨਕ! (ਤੂੰ ਭੀ ਅਜੇਹੇ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤਿ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ) ਪਰਮੇਸਰ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜ ।੧। ਭਾਵੇਂ ਚੰਦਨ (ਦਾ ਲੇਪ ਕੀਤਾ) ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਚੰਦ੍ਰਮਾ (ਦੀ ਚਾਨਣੀ) ਹੋਵੇ, ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਠੰਢੀ ਰੁੱਤ ਹੋਵੇ—ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਮਨ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਉੱਕਾ ਹੀ ਮਿਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ । ਹੇ ਨਾਨਕ! ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਿਆਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ (ਦਾ ਮਨ) ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।੨। ਪਉੜੀ ॥ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਚਰਨਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ (ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਤੋਂ) ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਸੁਣ ਕੇ (ਬੰਦਗੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ) ਮਨ ਨਿਡਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ-ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਧਨ ਵਿਚ ਕਦੇ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਅਜੇਹੇ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤਿ ਬੜੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਸੰਤ ਜਨ ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਸਿਮਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਜਸ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ।੧੭।

सलोक ॥ राज कपटं रूप कपटं धन कपटं कुल गरबतह ॥ संचंति बिखिआ छलं छिद्रं नानक बिनु हरि संगि न चालते ॥१॥ पेखंदड़ो की भुलु तुमा दिसमु सोहणा ॥ अढु न लहंदड़ो मुलु नानक साथि न जुलई माइआ ॥२॥ पउड़ी ॥ चलदिआ नालि न चलै सो किउ संजीऐ ॥ तिस का कहु किआ जतनु जिस ते वंजीऐ ॥ हरि बिसरिऐ किउ त्रिपतावै ना मनु रंजीऐ ॥ प्रभू छोडि अन लागै नरकि समंजीऐ ॥ होहु क्रिपाल दइआल नानक भउ भंजीऐ ॥१०॥

अर्थ: हे नानक जी! यह राज रूप धन और (ऊँची) कुल का अभिमान-सब छल-रूप है। जीव छल कर के दूसरों पर दोष लगा लगा कर (कई तरीकों से) माया जोड़ते हैं, परन्तु प्रभू के नाम के बिना कोई भी वस्तु यहाँ से साथ नहीं जाती ॥१॥ तुम्मा देखने में तो मुझे सुंदर दिखा। क्या यह ऊकाई लग गई ? इस का तो आधी कोडी भी मुल्य नहीं मिलता। हे नानक जी! (यही हाल माया का है, जीव के लिए तो यह भी कोड़ी मुल्य की नहीं होती क्योंकि यहाँ से चलने के समय) यह माया जीव के साथ नहीं जाती ॥२॥ उस माया को इकट्ठी करने का क्या लाभ, जो (जगत से चलने समय) साथ नहीं जाती, जिस से आखिर विछुड़ ही जाना है, उस की खातिर बताओ क्या यत्न करना हुआ ? प्रभू को भुला हुआ (बहुती माया से) तृप्त भी नहीं और ना ही मन प्रसन्न होता है। परमात्मा को छोड़ कर अगर मन अन्य जगह लगाया तो नर्क में समाता है। हे प्रभू! कृपा कर, दया कर, नानक का सहम दूर कर दे ॥१०॥

ਅੰਗ : 708

ਸਲੋਕ ॥ ਰਾਜ ਕਪਟੰ ਰੂਪ ਕਪਟੰ ਧਨ ਕਪਟੰ ਕੁਲ ਗਰਬਤਹ ॥ ਸੰਚੰਤਿ ਬਿਖਿਆ ਛਲੰ ਛਿਦ੍ਰੰ ਨਾਨਕ ਬਿਨੁ ਹਰਿ ਸੰਗਿ ਨ ਚਾਲਤੇ ॥੧॥ ਪੇਖੰਦੜੋ ਕੀ ਭੁਲੁ ਤੁੰਮਾ ਦਿਸਮੁ ਸੋਹਣਾ ॥ ਅਢੁ ਨ ਲਹੰਦੜੋ ਮੁਲੁ ਨਾਨਕ ਸਾਥਿ ਨ ਜੁਲਈ ਮਾਇਆ ॥੨॥ ਪਉੜੀ ॥ ਚਲਦਿਆ ਨਾਲਿ ਨ ਚਲੈ ਸੋ ਕਿਉ ਸੰਜੀਐ ॥ ਤਿਸ ਕਾ ਕਹੁ ਕਿਆ ਜਤਨੁ ਜਿਸ ਤੇ ਵੰਜੀਐ ॥ ਹਰਿ ਬਿਸਰਿਐ ਕਿਉ ਤ੍ਰਿਪਤਾਵੈ ਨਾ ਮਨੁ ਰੰਜੀਐ ॥ ਪ੍ਰਭੂ ਛੋਡਿ ਅਨ ਲਾਗੈ ਨਰਕਿ ਸਮੰਜੀਐ ॥ ਹੋਹੁ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਦਇਆਲ ਨਾਨਕ ਭਉ ਭੰਜੀਐ ॥੧੦॥

ਅਰਥ: ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! ਇਹ ਰਾਜ ਰੂਪ ਧਨ ਤੇ (ਉੱਚੀ) ਕੁਲ ਦਾ ਮਾਣ-ਸਭ ਛਲ-ਰੂਪ ਹੈ। ਜੀਵ ਛਲ ਕਰ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੇ ਦੂਸ਼ਣ ਲਾ ਲਾ ਕੇ (ਕਈ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ) ਮਾਇਆ ਜੋੜਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਭੀ ਚੀਜ਼ ਏਥੋਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ॥੧॥ ਤੁੰਮਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸੋਹਣਾ ਦਿੱਸਿਆ। ਕੀ ਇਹ ਉਕਾਈ ਲੱਗ ਗਈ ? ਇਸ ਦਾ ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਕੌਡੀ ਭੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! (ਇਹੀ ਹਾਲ ਮਾਇਆ ਦਾ ਹੈ, ਜੀਵ ਦੇ ਭਾ ਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਭੀ ਕੌਡੀ ਮੁੱਲ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਏਥੋਂ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ) ਇਹ ਮਾਇਆ ਜੀਵ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ॥੨॥ ਉਸ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ, ਜੋ (ਜਗਤ ਤੋਂ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ) ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਖ਼ਰ ਵਿਛੁੜ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਦੱਸੋ ਕੀਹ ਜਤਨ ਕਰਨਾ ਹੋਇਆ ? ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰਿਆਂ (ਨਿਰੀ ਮਾਇਆ ਨਾਲ) ਰੱਜੀਦਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾਹ ਹੀ ਮਨ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜੇ ਮਨ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲਗਾਇਆਂ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਸਮਾਈਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਕਿਰਪਾ ਕਰ, ਦਇਆ ਕਰ, ਨਾਨਕ ਦਾ ਸਹਿਮ ਦੂਰ ਕਰ ਦੇਹ ॥੧੦॥

ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੈ ਦੀਆਂ ਸਰਬੱਤ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖ ਲੱਖ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਹੋਵਣ ਜੀ ।
ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ , ਨੌਵੋਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਅਤੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ ਸਨ। ਆਪਦਾ ਜਨਮ 12 ਫਰਵਰੀ 1687 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਚੁੱਸਤ ਅਤੇ ਸੱਮਝਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਹਾਦੁਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ। ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆ ਹੀ ਉਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਘੋੜਸਵਾਰੀ, ਕੁਸ਼ਤੀ, ਤਲਵਾਰਬਾਰੀ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ, ਤੀਰ ਆਦਿ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਸ਼ਸਤਰ ਚਲਾਣ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ 23 ਮਈ 1699 ਦੇ ਦਿਨ 100 ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਨੂਰ ਪਿੰਡ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਉੱਥੇ ਦੇ ਰੰਘੜਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੌਠਾਰ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਉਂਦੇ ਸਮਾਂ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ, ਸੱਜਾ ਦਿੱਤੀ। 29 ਅਗਸਤ 1700 ਦੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਵਾਂ ਨੇ ਕਿਲਾ ਤਾਰਾਗੜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੱਡੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫਤੇ 1700 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪਹਾੜੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕਿਲਾ ਨਿਰਮੋਹਗੜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਭਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋਕੇ ਲੜੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਕਈ ਪਹਾੜੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਦੋਂ 15 ਮਾਰਚ 1700 ਦੇ ਦਿਨ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਬਜਰੂੜ ਪਿੰਡ ਗਏ। ਬਜਰੂੜ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੂਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸੱਜਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ 7 ਮਾਰਚ 1703 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬੱਸੀ ਕਲਾਂ ਗਏ। ਬਸੀਆਂ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਹਾਕਮ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜੁਲਮ ਅਤੇ ਜਬਰਨ ਲੜਕੀਆਂ (ਕੁੜੀਆਂ), ਔਰਤਾਂ (ਜਨਾਨੀਆਂ) ਦੀ ਬੇਇੱਜਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜੋਜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਗਰੀਬ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਧਰਮਪਤਨੀ ਦੀ ਡੋਲੀ ਹਾਕਮ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਹਥਿਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਹਲ ਲੈ ਆਇਆ। ਦੁਖੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਵਾਂ, ਰਾਜਾਵਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਰੋਇਆ, ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਸੁਣਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਫਿਰ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਹਿਬ ਜਾ ਅੱਪੜਿਆ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਕਹੀ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ 200 ਬਹਾਦੁਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਹਾਕਮ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਸਮੇਤ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਘਮਾਸਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜੱਖਮੀ ਜਾਬਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਫਿਰ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਲਦੇਵਾਲ ਮਹਿਲਪੁਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।ਜਖਮੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਜਾਰਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।ਜਦੋਂ ਮਈ 1705 ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਸਨ। 21 ਦਿਸੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਪੰਜ ਸੌ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਾਫਿਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦੁਪਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਲੋਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਤੱਕ ਚੁਪਚਾਪ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੱਥਾ ਦੇਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਜੱਥਾ ਸਭਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇ ਨੂੰ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਰੋਪੜ ਦੀ ਤਰਫ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਰੋਪੜ ਜਾਂਦੇ ਸਮਾਂ ਪਿੰਡ ਮਲਕਪੁਰ ਦੇ ਕੋਲਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਬਚਿਤਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਜਖਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਵਲੋਂ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਲੈ ਗਏ। ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ 40 ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾਕੇ ਕੁਲ 43 ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਈ। ਨਦੀ ਦੇ ਇਸ ਪਾਰ ਭਾਈ ਉਦਏ ਸਿੰਘ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਅਨੇਕਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜਦੇ ਰਹੇ ਉਹ ਤੱਦ ਤੱਕ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵੀ ਜਿੰਦਾ ਫੌਜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਖੀਰ ਉਹ ਲੜਾਈ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਆਗਿਆ ਨਿਭਾਂਦੇ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀਰਗਤੀ ਪਾ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਉਥੱਲ–ਪੁਥਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਕਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਦਾਸੀਆਂ ਸਨ। ਦੋ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ, ਇਹ ਲੋਕ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਪਾਏ, ਇਹ ਸਭ ਹਰਦੁਆਰ ਵਲੋਂ ਹੋਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਦੂੱਜੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰ ਕੌਰ ਜੀ ਛੋਟੇ ਸਾਹਬਜ਼ਾਦੇ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੰਗੂ ਬਾਹਮਣ ਜੋ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਰਸੋਈਆ ਸੀ।ਇਸਦਾ ਪਿੰਡ ਖੇਹੜੀ ਇੱਥੋਂ ਲੱਗਭੱਗ 15 ਕੋਹ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਮੌਰਿੰਡਾ ਕਸਬੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੀ। ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਲੈ ਗਿਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਚਮਕੌਰ ਨਾਮਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਮਕਾਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਹਾਰਦਿਕ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਕਿਲਾਨੁਮਾ ਕੱਚੀ ਹਵੇਲੀ ਸੀ ਜੋ ਸਾਮਜਿਕ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਟਿੱਲੇ ਉੱਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਜਿਸਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ। ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਬੁਧੀਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤੁਸੀ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਅਰਾਮ ਕਰੋ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਜਾਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸੱਮਝਿਆ। ਅਤ: ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਛੋਟੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚਾ ਖੁਚਾ ਅਸਲਾ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਮੋਰਚੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੈਨਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ ਕਿ ਵੈਰੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣੇ ਕੇਵਲ ਵੀਰਗਤੀ ਯਾਨੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣੀ ਹੈ।ਅਤ: ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਆਹੁਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਤਤਪਰ ਹੋ ਗਏ। ਗਰੂਦੇਵ ਆਪਣੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਲੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਵਲੋਂ ਲੜਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਕੱਚੀ ਗੜੀ (ਹਵੇਲੀ) ਦੇ ਉੱਤੇ ਅੱਟਾਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਮੋਰਚਾ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੋਰਚੇ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਰੱਸਤਾ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ। ਉੱਧਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬਰਸਾਤੀ ਨਾਲਾ ਸਰਸੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ ਘੱਟ ਹੋਇਆ। ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜ ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀ। ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਕੱਚੀ ਗੜੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਮੁਗ਼ਲ ਸੇਨਾਪਤੀ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਚਾਲ੍ਹੀ ਹੀ ਫੌਜੀ ਹਨ। ਅਤ: ਉਹ ਇੱਥੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਵਪਨ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਜੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਵੇਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਮੁਨਾਦੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਹਿਤ ਮੁਗ਼ਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਖਸ਼ੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਨਾਦੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਬੌਛਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਤੇ (ਲੱਗਭੱਗ 10 ਲੱਖ) ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈੰਨਿਕਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਕ–ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਵਾ–ਸਵਾ ਲੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਉਣ ਦੀ ਸੌਗੰਧ ਖਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਸੌਗੰਧ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਰਿਆਵਿੰਤ ਕਰਕੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਣ ਦਾ ਸ਼ੁਭ ਮੌਕਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।22 ਦਿਸੰਬਰ ਸੰਨ 1705 ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨੋਖਾ ਯੁਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਘਨਘੋਰ ਬਦਲ ਸਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੂੰਦਾਬਾਂਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਦਿਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੂਰਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਵਲੋਂ ਉਦਏ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸੀਤ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕੱਚੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਰਾ ਲਈ ਬੈਠੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਯੋੱਧਾਵਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ। ਕੱਚੀ ਗੜੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ। ਅੰਦਰ ਵਲੋਂ ਤੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬੌਛਾਰ ਹੋਈ। ਅਨੇਕ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜੀ ਹਤਾਹਤ ਹੋਏ। ਦੁਬਾਰਾ ਸਸ਼ਕਤ ਹੱਲੇ ਦਾ ਵੀ ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੋਇਆ। ਮੁਗ਼ਲ ਸੇਨਾਪਤੀਯਾਂ ਨੂੰ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਣ ਲਗਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਚਾਲ੍ਹੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵਲੋਂ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਵੀ ਬੰਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਫੌਜੀ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਨਿਰਭਏ ਭਾਵ ਵਲੋਂ ਲੜਨ–ਮਰਣ ਦਾ ਖੇਲ, ਖੇਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਦੋਂ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਅਤੇ ਤੀਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਗੜੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਭਾਲੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੱਮਝਿਆ।ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ: ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਹਿਤ ਪੰਜ ਦਾ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਰਣਸ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਵੈਰੀ ਵਲੋਂ ਜੂਝਣ। ਉਦੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਜਰਨੈਲ ਨਾਹਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸੀੜੀ ਲਗਾਕੇ ਗੜੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਤੀਰ ਵਲੋਂ ਭੇਦ ਕਰ ਚਿੱਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਰਨੈਲ ਖਵਾਜਾ ਮਰਮੂਦ ਅਲੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਰਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸਦੀ ਇਸ ਬੁਜਦਿਲੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਰਦੂਦ ਕਰਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਕੇ ਕੱਚੀ ਗੜੀ ਉੱਤੇ ਪੁਰੇ ਵੇਗ ਵਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਉੱਚੇ ਟੀਲੇ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਸਾਮਰਿਕ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਅਤ: ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਹ ਹਮਲਾ ਵੀ ਅਸਫਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਵਲੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਗ਼ਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੰਵਾਂ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਨੇ ਗੜੀ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਆਕੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਰਾਰੇ ਹੱਥ ਦਿਖਲਾਏ। ਗੜੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਦੀ ਅੱਟਾਲਿਕਾ (ਅਟਾਰੀ) ਵਲੋਂ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਯੋੱਧਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਚਲਾਕੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਘੜੀ ਭਰ ਖੂਬ ਲੋਹੇ ਉੱਤੇ ਲੋਹਾ ਵਜਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਫੌਜੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਢੇਰ ਹੋ ਗਏ। ਆਖੀਰ ਪੰਜ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਜੱਥਾ ਗੜੀ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਰਣ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ। ਇਸ ਜੱਥੇ ਨੇ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੇੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵੈਰੀਆਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖੁਦ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰਣਨੀਤੀ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜ ਪੰਜ ਦੇ ਜਥੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਰਣ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਲੱਗੇ। ਜਦੋਂ ਪੰਜਵਾਂ ਜੱਥਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਜ਼ੀਦ ਖ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਰਨੈਲ ਹਦਾਇਤ ਖ਼ਾਨ, ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ, ਫੁਲਾਦ ਖਾਨ, ਸੁਲਤਾਨ ਖਾਨ, ਅਸਮਾਲ ਖਾਨ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ, ਖਲੀਲ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਭੂਰੇ ਖ਼ਾਨ ਇੱਕ ਬਾਰਗੀ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੜੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਰੋਕ ਪਾਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਅੰਦਰ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ: ਉਹ ਸਾਹਬਜਾਦਿਆਂ ਸਹਿਤ ਲੜਾਈ ਖੇਤਰ ਵਲੋਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਜਾਣ। ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ: ‘ਤੁਸੀ ਕਿਹੜੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ (ਬੇਟਿਆਂ) ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਹੀ ਸਾਹਬਜਾਦੇ ਹੋ’ ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਜਵਾਬ ਸੁਣਕੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਪੁੱਤਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿਤਾਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਆਪਣੀ ਯੁੱਧਕਲਾ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗਣ ਲੱਗੇ ਕਿ: ਗੁਰੂਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਪੁਰਾ ਕਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਰ ਗੁਜਰਣ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਸਨ, ਯੁੱਧਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁਣਤਾ ਸੀ। ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੜੀ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰ ਮਿਰਗ–ਸ਼ਾਵਕਾਂ ਉੱਤੇ ਟੂੱਟਦਾਂ ਹੈ।ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਿਧਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ, ਉੱਧਰ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਫੌਜੀ ਡਿੱਗਦੇ, ਕਟਦੇ ਜਾਂ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪੰਜ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜਥੇ ਨੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ ਦਾ ਗਰਾਸ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਨਮੂਨਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, । ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲੱਖਾਂ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪਾ ਗਏ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ ।
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ ।।

सलोकु मः ४ ॥ अंतरि अगिआनु भई मति मधिम सतिगुर की परतीति नाही ॥ अंदरि कपटु सभु कपटो करि जाणै कपटे खपहि खपाही ॥ सतिगुर का भाणा चिति न आवै आपणै सुआइ फिराही ॥ किरपा करे जे आपणी ता नानक सबदि समाही ॥१॥ मः ४ ॥ मनमुख माइआ मोहि विआपे दूजै भाइ मनूआ थिरु नाहि ॥ अनदिनु जलत रहहि दिनु राती हउमै खपहि खपाहि ॥ अंतरि लोभु महा गुबारा तिन कै निकटि न कोई जाहि ॥ ओइ आपि दुखी सुखु कबहू न पावहि जनमि मरहि मरि जाहि ॥ नानक बखसि लए प्रभु साचा जि गुर चरनी चितु लाहि ॥२॥ पउड़ी ॥ संत भगत परवाणु जो प्रभि भाइआ ॥ सेई बिचखण जंत जिनी हरि धिआइआ ॥ अम्रितु नामु निधानु भोजनु खाइआ ॥ संत जना की धूरि मसतकि लाइआ ॥ नानक भए पुनीत हरि तीरथि नाइआ ॥२६॥

अर्थ: (मनमुख के) हिरदे में अज्ञान है, (उस की) अकल (मति) नादान होती है और सतगुरु ऊपर उस को सिदक नहीं होता; मन में धोखा (होने के कारन संसार में भी) वह सारा धोखा ही धोखा समझता है। (मनमुख मनुष्य खुद) दुःखी होते हैं ( व ओरों को) दुखी करते हैं; सतिगुरु का हुकम उनके चित मे नही आता (मतलब,भाणा नही मांनते) आेर अपनी मत के पीछे भटकते रहते हैं ; नानक जी! जे हरी अपनी कॄपा करे ,ता ही वह गुरू के शब्द मे लीन होते हैं ॥१॥ माया के मोह मे फसे हुए मनमुख का मन माया के प्यार मे एक जगह नही टिकता। हर समय दिन रात (माया मे) सड़ते रहते हैं। अहंकार मे आप दुखी होते हैं ओर दुसरो को करते हैं। उनके अंदर लोभ रूपी बडा अंधेरा होता है, कोई मनुष उनके पास नही जाता। वह अपने अाप ही दुखी रहते हैं,कभी सुखी नही होते, सदा जन्म मरन के चक्करों मे पडे रहते हैं। नानक जी! जे वह गुरू के चरनो मे चित जोडन तो सचा हरी उनको माफ कर दे ॥२॥ जो मनुष्य प्रभू को प्यारे हैं, वह संत हैं, वह भगत हैं वही कबूल हैं। वही मनुष्य सही है जो हरी नाम जपते हैं। आतमिक जीवन देन वाला नाम ख़जाना-रूपी भोजन खाते हैं, ओर संतो की चरन-धूड़ अपने माथे पर लगाते हैं। नानक जी!(इस तरह के मनुष्य) हरी (के भजन-रूपी) तीर्थ मे नहाते हैं ओर पवित्र हो जाते हैं ॥२६॥

ਅੰਗ : 652

ਸਲੋਕੁ ਮਃ ੪ ॥ ਅੰਤਰਿ ਅਗਿਆਨੁ ਭਈ ਮਤਿ ਮਧਿਮ ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਪਰਤੀਤਿ ਨਾਹੀ ॥ ਅੰਦਰਿ ਕਪਟੁ ਸਭੁ ਕਪਟੋ ਕਰਿ ਜਾਣੈ ਕਪਟੇ ਖਪਹਿ ਖਪਾਹੀ ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਕਾ ਭਾਣਾ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵੈ ਆਪਣੈ ਸੁਆਇ ਫਿਰਾਹੀ ॥ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ ਜੇ ਆਪਣੀ ਤਾ ਨਾਨਕ ਸਬਦਿ ਸਮਾਹੀ ॥੧॥ ਮਃ ੪ ॥ ਮਨਮੁਖ ਮਾਇਆ ਮੋਹਿ ਵਿਆਪੇ ਦੂਜੈ ਭਾਇ ਮਨੂਆ ਥਿਰੁ ਨਾਹਿ ॥ ਅਨਦਿਨੁ ਜਲਤ ਰਹਹਿ ਦਿਨੁ ਰਾਤੀ ਹਉਮੈ ਖਪਹਿ ਖਪਾਹਿ ॥ ਅੰਤਰਿ ਲੋਭੁ ਮਹਾ ਗੁਬਾਰਾ ਤਿਨ ਕੈ ਨਿਕਟਿ ਨ ਕੋਈ ਜਾਹਿ ॥ ਓਇ ਆਪਿ ਦੁਖੀ ਸੁਖੁ ਕਬਹੂ ਨ ਪਾਵਹਿ ਜਨਮਿ ਮਰਹਿ ਮਰਿ ਜਾਹਿ ॥ ਨਾਨਕ ਬਖਸਿ ਲਏ ਪ੍ਰਭੁ ਸਾਚਾ ਜਿ ਗੁਰ ਚਰਨੀ ਚਿਤੁ ਲਾਹਿ ॥੨॥ ਪਉੜੀ ॥ ਸੰਤ ਭਗਤ ਪਰਵਾਣੁ ਜੋ ਪ੍ਰਭਿ ਭਾਇਆ ॥ ਸੇਈ ਬਿਚਖਣ ਜੰਤ ਜਿਨੀ ਹਰਿ ਧਿਆਇਆ ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ਭੋਜਨੁ ਖਾਇਆ ॥ ਸੰਤ ਜਨਾ ਕੀ ਧੂਰਿ ਮਸਤਕਿ ਲਾਇਆ ॥ ਨਾਨਕ ਭਏ ਪੁਨੀਤ ਹਰਿ ਤੀਰਥਿ ਨਾਇਆ ॥੨੬॥

ਅਰਥ: (ਮਨਮੁਖ ਦੇ) ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਅਗਿਆਨ ਹੈ, (ਉਸ ਦੀ) ਅਕਲ ਹੋਛੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਉਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਦਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਮਨ ਵਿਚ ਧੋਖਾ (ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭੀ) ਉਹ ਸਾਰਾ ਧੋਖਾ ਹੀ ਧੋਖਾ ਵਰਤਦਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। (ਮਨਮੁਖ ਬੰਦੇ ਆਪ) ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ) ਦੁਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ (ਭਾਵ, ਭਾਣਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ) ਤੇ ਆਪਣੀ ਗ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਪਿਛੇ ਭਟਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ; ਨਾਨਕ ਜੀ! ਜੇ ਹਰੀ ਆਪਣੀ ਮੇਹਰ ਕਰੇ,ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ॥੧॥ ਮਾਇਆ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸੇ ਹੋਏ ਮਨਮੁਖਾਂ ਦਾ ਮਨ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਇਕ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਟਿਕਦਾ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਦਿਨ ਰਾਤ (ਮਾਇਆ ਵਿਚ) ਸੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੋਭ-ਰੂਪ ਵੱਡਾ ਹਨੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਢੁਕਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਦੁਖੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਦੇ ਸੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਦਾ ਜੰਮਣ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਨਕ ਜੀ! ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਚਿੱਤ ਜੋੜਨ, ਤਾਂ ਸੱਚਾ ਹਰੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਲਏ ॥੨॥ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੰਤ ਹਨ, ਭਗਤ ਹਨ ਉਹੀ ਕਬੂਲ ਹਨ। ਉਹੋ ਮਨੁੱਖ ਸਿਆਣੇ ਹਨ ਜੋ ਹਰੀ-ਨਾਮ ਸਿਮਰਦੇ ਹਨ। ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਾਮ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ-ਰੂਪ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਚਰਨ-ਧੂੜ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਲਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਨਕ ਜੀ! (ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ) ਹਰੀ (ਦੇ ਭਜਨ-ਰੂਪ) ਤੀਰਥ ਤੇ ਨ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਵਿੱਤ੍ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ॥੨੬॥

ਸੋਢੀ ਸੁਲਤਾਨ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚੋ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ , ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ , ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ , ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧੇ ਫੌਲਾਦ ਵਾਂਗ ਮਜਬੂਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਨਰਮ ਦਿਲ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਾਤਾ ਨਿਹਾਲ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਕੁੱਖ ਤੋ ੧੪ ਫਰਵਰੀ ੧੬੩੦ ਨੂੰ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਆਪਣੀ ਰੇਖ – ਦੇਖ ਹੇਠ ਕਰਵਾਈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋ ਹੀ ਏਨੇ ਕੋਮਲ ਦਿਲ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਸਨ ਇਕ ਵਾਰ ਆਪ ਜੀ ਜਲੰਧਰ ਵਾਲੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਇਕ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਚਾਨਕ ਥੋੜੀ ਤੇਜ ਹਵਾ ਚੱਲ ਪਈ ਆਪ ਨੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉਪਰ ਕਾਫੀ ਖੁੱਲਾ ਚੋਲਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹਵਾ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਚੋਲਾ ਫੁੱਲਾ ਨਾਲ ਅੜ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੱਤੀਆਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲੜ ਗਈਆਂ । ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਦੁੱਖੀ ਜਹੇ ਹੋ ਕੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਕੋਲ ਖਲੋ ਗਏ ਅਤੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਇਹ ਸੁੰਦਰ ਫੁੱਲ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਕਿੰਨੇ ਸੋਹਣੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਚੋਲੇ ਨਾਲ ਅੜ ਕੇ ਇਹ ਘੱਟੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਏ ਹਨ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾਂ ਦਾ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰੁਲਣਾ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੋਚੀ ਪਏ ਫੁੱਲਾਂ ਕੋਲ ਖੜੇ ਸਨ ਕਿ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਥੇ ਆ ਗਏ। ਆਪਣੇ ਕੋਮਲ ਚਿਤ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਦਿਲ ਪੋਤਰੇ ਪਾਸੋ ਸਹਿਮੇ ਜਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਫੁੱਲ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾਂ ਦੱਸੀ । ਅਗੋ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬੋਲੇ ਬੇਟਾ , ਜਦ ਏਹੋ ਜਿਹਾ ਜਾਮਾਂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ ਜੋ ਖਿੰਡ ਕੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕੋਮਲ ਚੀਜਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਆਪਣੇ ਚੋਲੇ ਨੂੰ ਸੰਕੋਚ ਕੇ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ ਪੋਤਰੇ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਵਰਤਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸੁੱਤੇ ਸਿਧ ਜਾ ਵਿੱਸਰ ਭੋਲੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਜਾਈ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣੋ ਸੰਕੋਚ ਕਰਨਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨੀ ਤਾਕਤ ਵਧੇਰੇ ਹੋਵੇ ਓਨੀ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਾਦਾ – ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੱਲੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ । ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤਾਣ ਹੁੰਦਿਆਂ ਨਿਤਾਣੇ ਹੋ ਕੇ ਵਰਤ ਕੇ ਵਿਖਾਇਆ । ਆਪ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਦੁਖਾਉਣ ਨੂੰ ਪਾਪ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ।
ਅਨੋਖੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ— ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਵਾਂਗੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਤਕੜੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਸਨ , ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜਿਉਂਦੇ ਫੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਜਿਹੜੇ ਜਾਨਵਰ ਫੜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਦੇ ਕਰਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਦਾ ਬਾਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਿੜੀਆ – ਘਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਦਵਾਈਖਾਨਾ- ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਰੋਗੀ ਤੇ ਦੁਖੀ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਅਰੋਗ ਤੇ ਸੁਖੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਦੀਆਂ ਔਗੁਣ ਕੱਢ ਕੇ , ਪਾਪ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਨੂੰ ਉਚੇ – ਸੁਚੇ ਜੀਵਨ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰ ਕੇ ਅਤੇ ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਾਲੇ ਰਾਹੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਦੀ ਜਾਚ ਦੱਸ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਰੋਏ ਤੇ ਬਲਵਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਰੋਗੀ ਤਨਾਂ ਦੇ ਰੋਗ ਮਿਟਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਰੋਏ ਤੇ ਸੁਖੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਦਵਾਈਖਾਨਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬੜੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਤੇ ਦੁਰਲੱਭ ਦਵਾਈਆਂ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਰੱਖੀਆਂ । ਕੋਈ ਰੋਗੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ , ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਦਵਾਈ ਤੇ ਖੁਰਾਕ ਮਿਲਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਆਪ ਦਾ ਦਵਾਈਖਾਨਾ ਇੰਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਏਥੋਂ ਦਵਾਈਆਂ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਦੂਰੋਂ – ਦੂਰੋਂ ਲੋਕ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਕ ਵਾਰ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੁੱਤ , ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ , ਸਖ਼ਤ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਹਕੀਮਾਂ ਨੇ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਦੀ ਹਰੜ ਤੇ ਲੌਂਗ ਦਵਾਈ ਲਈ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੇ । ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਨੇ ਸਭ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕੀਤਾ , ਪਰ ਇਹ ਵਸਤਾਂ ਕਿਤਿਓਂ ਨਾ ਮਿਲੀਆਂ । ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਵਾਈਖਾਨੇ ਦੀ ਦੱਸ ਪਈ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਝਕਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ – ਘਰ ਨਾਲ ਵੈਰ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਮੈਂ ਕਿਹੜੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਸਵਾਲ ਕਰਾਂ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਸ਼ੈਆਂ ਮੈਨੂੰ ਦੇਣ ਵੀ ਕਿਥੇ ਲੱਗੇ ਹਨ ? ਪਰ ਅੰਤ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਭੇਜ ਹੀ ਦਿੱਤਾ । ਬੁਰੇ ਤੇ ਵੈਰੀ ਦਾ ਵੀ ਭਲਾ ਕਰਨਾ ਗੁਰੂ – ਘਰ ਦੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਰੀਤੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੂਜਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹਰੜ ਤੇ ਲੌਂਗਾਂ ਦੇ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਜਗਮੋਤੀ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਹ ਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇ ਦੇਣਾ , ਦਵਾਈ ਵਧੇਰੇ ਗੁਣ ਕਰੇਗੀ । ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਉਪਰ ਬੜਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ । ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ— ਅੱਗੇ ਦੱਸ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਛੇਵੇਂ ਸਤਿਗੁਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੂਜਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ੨੨੦੦ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਤੇ ਤਿਆਰ – ਬਰ – ਤਿਆਰ ਸਵਾਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਤਾਂ ਜੁ ਅਚਨਚੇਤ ਲੋੜ ਪੈਣ ‘ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਪਰ ਉਂਜ ਆਪ ਅਮਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਅਮਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਜਗਤ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਜਦ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤ ਵਿਚਕਾਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਬਾਰੇ ਲੜਾਈ ਛਿੜੀ , ਤਾਂ ਇਕ ਸਮੇਂ ਅਤੀ . ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਪਏ ਲੋੜਵੰਦ ਤੇ ਭਲੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਖਾਤਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣੀ ਪਈ , ਆਪ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਢੰਗ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੱਪ ਵੀ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤੇ ਸੋਟਾ ਵੀ ਬਚ ਰਹੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ; ਲੋੜਵੰਦ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਵੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਲਹੂ ਡੋਲ੍ਹਣਾ ਵੀ ਨਾ ਪਵੇ । ਗੱਲ ਇਉਂ ਹੋਈ : ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਭੱਜਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਫੌਜ ਲਾਈ । ਜਾਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਨੱਠੇ ਜਾਂਦੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਗੋਂਇਦਵਾਲ ਹਨ । ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਦੱਸੀ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਮੇਰੇ ਮਗਰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਮਾਰੋ – ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਦਿਨ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨੋਂ ਰੋਕ ਛੱਡੋ , ਤਾਂ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਬਚ ਜਾਵੇ । ਸ਼ਰਨ ਆਏ ਦੁਖੀ ਲੋੜਵੰਦ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਨੀ ਤਾਂ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨੇਮ ( ਅਸੂਲ ) ਰਿਹਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਦਿੱਤੀ , ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਪਾਣੀ ਛਕਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ । ਫੇਰ ਆਪ ਆਪਣੇ ੨੨੦੦ ਸਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਬਿਆਸ ਦੇ ਕੰਢੇ ‘ ਤੇ ਜਾ ਖੜੋਤੇ ਅਤੇ ਸਭ ਬੇੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਈਆਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਕ ਦਿਨ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨੋਂ ਰੋਕ ਛੱਡਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਬਚਨ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ , ਅਮਨ ਵੀ ਭੰਗ ਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਲਹੂ ਵੀ ਨਾ ਡੁਲ੍ਹਿਆ । ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਗਰੀਬ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਨਾ ਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ । ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਦ ਆਪ ਨੇ ਜਾਣਿਆ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸੱਚ – ਖੰਡ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ , ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰ – ਗੱਦੀ ਲਈ ਨੀਅਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਭ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰਾਮਰਾਇ ਆਦਿ ਗੁਰੂ – ਘਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਝਾਂਸੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣੋਂ ਬਚਣਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਮਝਣਾ । ਆਪ ਕੱਤਕ ਵਦੀ ੯ ( ੫ ਕੱਤਕ ) ਸੰਮਤ ੧੭੧੮ ਨੂੰ ਐਤਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ – ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ । ਉਸ ਦਿਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਨ ੧੬੬੧ ਦੇ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ੬ ਤਰੀਕ ਸੀ । ਆਪ ਦੀ ਦੇਹ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਸਤਿਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਪਾਸ ‘ ਪਾਤਾਲਪੁਰੀ ’ ਨਾਂ ਦੇ ਗੁਰ – ਅਸਥਾਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ ।

धनासरी महला ५ ॥ तुम दाते ठाकुर प्रतिपालक नाइक खसम हमारे ॥ निमख निमख तुम ही प्रतिपालहु हम बारिक तुमरे धारे ॥१॥ जिहवा एक कवन गुन कहीऐ ॥ बेसुमार बेअंत सुआमी तेरो अंतु न किन ही लहीऐ ॥१॥ रहाउ ॥ कोटि पराध हमारे खंडहु अनिक बिधी समझावहु ॥ हम अगिआन अलप मति थोरी तुम आपन बिरदु रखावहु ॥२॥ तुमरी सरणि तुमारी आसा तुम ही सजन सुहेले ॥ राखहु राखनहार दइआला नानक घर के गोले ॥३॥१२॥

हे प्रभु! तू सब दातें (बख्शीश) देने वाला है, तू मालिक हैं, तू सब को पालने वाला है, तू हमारा आगू हैं (जीवन-मार्गदर्शन करने वाला है) तू हमारा खसम है । हे प्रभु! तू ही एक एक पल हमारी पालना करता है, हम (तेरे) बच्चे तेरे सहारे (जीवित) हैं।१। हे अनगिनत गुणों के मालिक! हे बेअंत मालिक प्रभु! किसी भी तरफ से तेरे गुणों का अंत नहीं खोजा जा सका। (मनुष्य की) एक जिव्हा से तेरा कौन कौन सा गुण बयान किया जाये।१।रहाउ। हे प्रभु! तू हमारे करोड़ों अपराध नाश करता है, तू हमें अनेक प्रकार से (जीवन जुगत) समझाता है। हम जीव आत्मिक जीवन की सूझ से परे हैं, हमारी अक्ल थोड़ी है बेकार है। (फिर भी) तूं अपना मूढ़-कदीमा वाला स्वभाव कायम रखता है ॥२॥ हे नानक! (कह–) हे प्रभू! हम तेरे ही आसरे-सहारे से हैं, हमें तेरी ही (सहायता की) आस है, तू ही हमारा सज्जन है, तू ही हमें सुख देने वाला है। हे दयावान! हे सबकी रक्षा करने के समर्थ! हमारी रक्षा कर, हम तेरे घर के गुलाम हैं।3।12।

ਅੰਗ : 673

ਧਨਾਸਰੀ ਮਹਲਾ ੫ ॥ ਤੁਮ ਦਾਤੇ ਠਾਕੁਰ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਕ ਨਾਇਕ ਖਸਮ ਹਮਾਰੇ ॥ ਨਿਮਖ ਨਿਮਖ ਤੁਮ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਹੁ ਹਮ ਬਾਰਿਕ ਤੁਮਰੇ ਧਾਰੇ ॥੧॥ ਜਿਹਵਾ ਏਕ ਕਵਨ ਗੁਨ ਕਹੀਐ ॥ ਬੇਸੁਮਾਰ ਬੇਅੰਤ ਸੁਆਮੀ ਤੇਰੋ ਅੰਤੁ ਨ ਕਿਨ ਹੀ ਲਹੀਐ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਕੋਟਿ ਪਰਾਧ ਹਮਾਰੇ ਖੰਡਹੁ ਅਨਿਕ ਬਿਧੀ ਸਮਝਾਵਹੁ ॥ ਹਮ ਅਗਿਆਨ ਅਲਪ ਮਤਿ ਥੋਰੀ ਤੁਮ ਆਪਨ ਬਿਰਦੁ ਰਖਾਵਹੁ ॥੨॥ ਤੁਮਰੀ ਸਰਣਿ ਤੁਮਾਰੀ ਆਸਾ ਤੁਮ ਹੀ ਸਜਨ ਸੁਹੇਲੇ ॥ ਰਾਖਹੁ ਰਾਖਨਹਾਰ ਦਇਆਲਾ ਨਾਨਕ ਘਰ ਕੇ ਗੋਲੇ ॥੩॥੧੨॥

ਅਰਥ: ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਤੂੰ ਸਭ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈਂ, ਤੂੰ ਮਾਲਕ ਹੈਂ, ਤੂੰ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈਂ, ਤੂੰ ਸਾਡਾ ਆਗੂ ਹੈਂ (ਜੀਵਨ-ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈਂ), ਤੂੰ ਸਾਡਾ ਖਸਮ ਹੈਂ। ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਤੂੰ ਹੀ ਇਕ ਇਕ ਛਿਨ ਸਾਡੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈਂ, ਅਸੀਂ (ਤੇਰੇ) ਬੱਚੇ ਤੇਰੇ ਆਸਰੇ (ਜੀਊਂਦੇ) ਹਾਂ।੧। ਹੇ ਅਣਗਿਣਤ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ! ਹੇ ਬੇਅੰਤ ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਭੂ! ਕਿਸੇ ਭੀ ਪਾਸੋਂ ਤੇਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। (ਮਨੁੱਖ ਦੀ) ਇਕ ਜੀਭ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਕੇਹੜਾ ਕੇਹੜਾ ਗੁਣ ਦੱਸਿਆ ਜਾਏ?।੧।ਰਹਾਉ। ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਅਪਰਾਧ ਨਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈਂ, ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ (ਜੀਵਨ-ਜੁਗਤਿ) ਸਮਝਾਂਦਾ ਹੈਂ। ਅਸੀਂ ਜੀਵ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੂਝ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਹਾਂ, ਸਾਡੀ ਅਕਲ ਥੋੜੀ ਹੈ ਹੋਛੀ ਹੈ। (ਫਿਰ ਭੀ) ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁੱਢ-ਕਦੀਮਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵਾਲਾ ਸੁਭਾਉ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈਂ ॥੨॥ ਹੇ ਨਾਨਕ! ਆਖ-) ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਅਸੀ ਤੇਰੇ ਹੀ ਆਸਰੇ-ਪਰਨੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੀ ਹੀ (ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ) ਆਸ ਹੈ, ਤੂੰ ਹੀ ਸਾਡਾ ਸੱਜਣ ਹੈਂ, ਤੂੰ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈਂ। ਹੇ ਦਇਆਵਾਨ! ਹੇ ਸਭ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ-ਜੋਗੇ! ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ, ਅਸੀ ਤੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹਾਂ।੩।੧੨।

ਰੂਮ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇਕ ਵਕੀਲ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਿਆ ਵਕੀਲ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਮੁੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਸੁਣ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਇਆ ਸੱਤਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਮਨ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜੀ ਕੁਝ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪੈਗੰਬਰ ਈਸਾ, ਮੂਸਾ, ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰਦੇ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਅਵਤਾਰ ਰਾਮ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਸ਼ਿਵ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਨੇ
ਤੁਸੀਂ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਪ ਜੀ ਦੱਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋ ਕਿਹੜਾ ਅਵਤਾਰ ਜਾਂ ਪੈਗੰਬਰ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਦੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?? ਮੌਤ ਤੋ ਬਾਦ ਅਗਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਚ ਕੌਣ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗਾ
ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਚਨ ਕਹੇ
ਅਗਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਚ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ਨਹੀ ਚਲਦੀਆਂ
ਉਥੇ ਸੱਚ ਦਾ ਨਿਆਉ ਹੈ
( ਕਚ ਪਕਾਈ ਓਥੈ ਪਾਇ ॥)
ਇਸ ਲਈ ਉਥੇ ਨਾ ਤੇ ਕੋਈ ਅਵਤਾਰ ਸਹਾਇਕ ਹੋਊ
ਨਾ ਹੀ ਪੈਗੰਬਰ ਮੱਦਦਗਾਰ ਹੈ
ਉਥੇ ਸਿਰਫ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਵੀਚਾਰ ਹੋਵੇਗੀ
ਕਰਮੀ ਕਰਮੀ ਹੋਇ ਵੀਚਾਰੁ ॥
ਦੇਖਿਆ ਏ ਜਾਉ ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਮ ਕੇਹੋ ਜਹੇ ਆ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਹੀ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣਗੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀ
ਜੇ ਕਰਮ ਮਾੜੇ ਨੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪੈਗੰਬਰ ਤੇ ਅਵਤਾਰ ਉਥੇ ਛੁਡਾ ਨਹੀ ਸਕੇਗਾ
ਜੋ ਲੋਕ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਸ਼ੁੱਭ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਬੰਦਗੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰ ਭੋਗਦੇ ਆ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਿੰਦੇ ਆ ਉ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਚ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਦੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ
ਰੂਮ ਦਾ ਵਕੀਲ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਤੋ ਇਹ ਨਿਰਪੱਖ ਤੇ ਉੱਤਮ ਵਿਚਾਰ ਸੁਣ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਅਸੀਸਾਂ ਲੈਂਦਾ ਹੋਇਆ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ
ਸਰੋਤ ਤਵਾਰੀਖ ਗੁਰੂ ਖ਼ਾਲਸਾ
ਸੱਤਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪਹਿਲੀ ਪੋਸਟ
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ
ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ

ਅੱਜ ਮੈ ਉਸ ਮਹਾਬਲੀ ਯੋਧੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਜੋ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ ਮਹਿਰਾਜ ਰਾਓ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਵਸਾਇਆਂ ਸੀ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦਿਵਾਈ ਜਾਵੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਲਾਲਾ ਕੌੜਾ ਅਤੇ ਬਘੇਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਪਰ ਲਾਲਾ ਕੌੜੇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨੀ। ਫੇਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ‘‘ਕਾਲਿਆ, ਤੱਤੀਏਂ ਤੌੜੀਏ ਉੱਠ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਓ। ਜਿਧਰੋਂ ਆਏ ਹੋ ਓਧਰ ਹੀ ਚਲੇ ਜਾਣਾ, ਜਿੱਥੇ ਦਿਨ ਛਿਪ ਗਿਆ ਉੱਥੇ ਹੀ ਬੈਠ ਜਾਣਾ।’’ ਉਦੋਂ ਚੇਤ ਦਾ ਮਹੀਨਾ 1684 ਬਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਮੋਹਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਕੁੱਲ ਚੰਦ, ਦਿਆ ਚੰਦ (ਕਾਲਾ), ਰੂਪ ਚੰਦ ਤੇ ਕਰਮ ਚੰਦ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਰਾਮਸਰਾ ਛੱਪੜ ਕੋਲ ਮੋੜ੍ਹੀ ਗੱਡ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਲਾਲੇ ਕੌੜੇ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੋੜ੍ਹੀ ਪੁੱਟ ਕੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਬੇ ਕਾਲੇ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਵੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਸਦਕਾ ਪਿੰਡ ਮਹਿਰਾਜ ਬੱਝ ਗਿਆ। ਕੌੜੇ ਦਿਆ ਤੇ ਮਹਿਰਾਜ ਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਫ਼ਰਤ ਕਾਇਮ ਰਹੀ ਏਧਰ ਗੁਰਤਾਗੱਦੀ ਤੇ ਸੱਤਵੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਕੌੜੇ ਕਿਆ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਹਾਬਲੀ ਯੋਧਾ ਪੈਦਾਂ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਜੈਦਪੁਰਾਣਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਯੋਧਾ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਸਾਰੇ ਯੋਧੇ ਉਸ ਤੋ ਭੈ ਖਾਦੇ ਸਨ । ਉਧਰ ਮਹਿਰਾਜ ਦਾ ਚੌਧਰੀ ਦਿਆਚੰਦ ਜੋ ਕਾਲਾ ਕਰਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਸਹੂਰ ਹੋਇਆ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆਇਆ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ ਸਮੇ ਮਹਿਰਾਜ ਵਿਖੇ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ , ਕਾਲੇ ਨੇ ਜਦੋ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸੀ । ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਦੇ ਏਨਾ ਬਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਚੌਧਰੀ ਕਾਲਾ ਜੀ ਸੁਣੋ ਉਸ ਦੇ ਯੋਧੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਜੈਦਪਾਰਾਣੇ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਕੋਠੇ ਤੇ ਬੈਠੀ ਸੀ ਉਸ ਕੋਠੇ ਦੇ ਲਾਗੋ ਦੀ ਇਕ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਵਾਸਤੇ ਆਇਆ ਜਦੋ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾ ਉਸ ਨੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਚੜਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਚਮਕ ਵੇਖੀ ਉਸੇ ਹੀ ਵੇਲੇ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਨੂ ਭਬਕ ਮਾਰੀ ਰੱਬ ਦੀ ਮਰਜੀ ਉਸੇ ਸਮੇ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ । ਚੜਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਭਬਕ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਾਂ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਇਹ ਜੈਦਪੁਰਾਣਾ ਏਨਾ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਚੌਧਰੀ ਕਾਲਾ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ , ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਾਲੇ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਦੇਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਤੁਸੀ ਉਸ ਤੇ ਚੜਾਈ ਕਰੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤਹਾਨੂੰ ਜਰੂਰ ਜਿੱਤ ਬਖਸ਼ਣਗੇ । ਜਦੋ ਚੌਧਰੀ ਕਾਲੇ ਨੇ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਚੜਾਈ ਕੀਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਘਮਾਸਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਹੋਈ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਨੇ ਬਰਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਦੇ ਦੋ ਦੰਦ ਟੁੱਟ ਗਏ । ਪਰ ਚੌਧਰੀ ਕਾਲੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜੈਦਪੁਰਾਣਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਕੇ ਜਦੋ ਚੌਧਰੀ ਕਾਲਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਆਇਆ ਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ । ਚੌਧਰੀ ਕਾਲਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਜਿਸ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਸਾਰਿਆ ਲਈ ਨਾਂ ਬਰਾਬਰ ਸੀ ਪਰ ਮੈ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਜੈਦਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਦੰਦ ਹੀ ਤੋੜ ਸਕਿਆ , ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿਣ ਲਗੇ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਤੁਸੀ ਨਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੈਦਪੁਰਾਣਾ ਕਿਨਾ ਬਲੀ ਸੀ । ਜਦੋ ਜੈਦਪੁਰਾਣਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਸਾ ਨੇ ਚਾਰ ਬੀਰ ਉਸ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਸਨ ਦੋ ਬੀਰ ਉਸ ਦੀ ਬਾਹਵਾਂ ਤੇ ਦੋ ਬੀਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾ ਫੜ ਕੇ ਖੜੇ ਸਨ । ਅਸੀ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਖ਼ੁਦ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਅਹਿਰਨ ਫੜ ਕੇ ਖੜੇ ਸੀ , ਚਾਰ ਬੀਰਾ ਦੇ ਫੜਿਆ ਤੋ ਹੀ ਜੈਦਪੁਰਾਣੇ ਨੇ ਏਨਾ ਭਾਰੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋਹੇ ਦੀ ਅਹਿਰਨ ਪਾੜ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਬਰਸ਼ੀ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਜਾ ਲੱਗੀ । ਤੇ ਸਾਡਾ ਹੱਥ ਤੇਰੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਵੱਜਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੇਰੇ ਇਹ ਦੋ ਦੰਦ ਟੁੱਟ ਗਏ , ਉਸ ਬਰਸ਼ੀ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਵੀ ਹੱਥ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਾਲੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ । ਚੌਧਰੀ ਕਾਲਾ ਇਹ ਸਭ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਢਹਿ ਪਿਆ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦਿਉ ਮੈ ਸਮਝ ਨਹੀ ਸਕਿਆ, ਜੇ ਤੁਸੀ ਮੇਰੀ ਮੱਦਤ ਨਾਂ ਕਰਦੇ ਅੱਜ ਮੈ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਨਾ ਹੁੰਦਾ । ਸੰਗਤ ਜੀ ਇਸ ਤੋ ਸਿਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਰੀਰ ਕਰਕੇ ਨਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ , ਤੁਸੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਕੇ ਦੇਖਿਉ ਗੁਰੂ ਜੀ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਖੜੇ ਹੋਣਗੇ ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ