ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗੁਰੂ , ਪਹੁੰਚੇ ਗ੍ਰਾਮ ਕਨੇਚ ॥ ਫਤੇ ਪੈਂਚ ਮਸੰਦ ਨੇ , ਕੀਨੋ ਗੁਰ ਸੈ ਪੇਚ ।। ( ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ , ੨੭੮ )
ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਤੋਂ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਨੇਚ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ , ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਸਨ । ਕਨੇਚ ਵਿਚ ਫਤੇ ਪੈਂਚ ਮਸੰਦ ਸੀ । ਉਹ ਬੜੀਆਂ ਡੀਂਗਾਂ ਮਾਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੈ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਬਿਪਤ – ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਸੱਦਿਆ । ਉਹ ਆਇਆ , ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਆਉਣਾ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਡਰ ਗਿਆ ਸੀ , ਖ਼ੈਰ ਆਇਆ । ਉਪਰਲੇ ਮਨੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਹੱਥ ਲਾਇਆ ਤੇ ਜ਼ਬਾਨੋਂ ਆਖਿਆ , “ ਮੇਰੇ ਧੰਨ ਭਾਗ ! ਆਪ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ । ਮੈਂ ਸੇਵਾ ਬਹੁਤ ਕਰਦਾ , ਪਰ ਸਮਾਂ ਐਸਾ ਹੈ । ਘਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬੈਠੇ ਹਨ । ਕੱਲ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਪੁੱਛਦੇ ਸੀ । ਆਪ ਬਾਹਰ ਬਾਹਰ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਉ । ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ । ” ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਮੁਸਕਰਾ ਪਏ । ਉਹਨਾਂ ਬਚਨ ਕੀਤਾ , “ ਤੁਸਾਂ ਕੋਲ ਦੋ ਘੋੜੀਆਂ ਹਨ , ਜੇ ਇਕ ਘੋੜੀ ਦਿਉ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਜਾਈਏ ! ” ਉਸ ਵੇਲੇ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਤਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੱਸਿਆ , “ ਮਹਾਰਾਜ ਨੰਗੇ ਚਰਨ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ । ਚਰਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋ ਗਏ । ਹੁਣ । ਜੋੜੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣਾ ਵੀ ਔਖਾ ਹੈ । ਘੋੜੀ ਦਿਉ ਤਾਂ ਸੌਖੇ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ । ਮੁੜ ਘੋੜੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ । ’ ’ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਫਤੇ ਮਸੰਦ ਦਾ ਸਾਹ ਉਪਰ ਦਾ ਉਪਰ ਤੇ ਹੇਠਲਾ ਹੇਠਾਂ ਰਿਹਾ । ਪਰ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਬੜਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਖਣ ਲੱਗਾ , “ ਮਹਾਰਾਜ ! ਮੇਰੇ ਬੜੇ ਧੰਨ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ , ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਇਕ ਘੋੜੀ ਬਾਹਰ ਗਈ ਹੈ ਅਜੇ ਮੁੜੀ ਨਹੀਂ , ਸ਼ਾਇਦ ਪਰਸੋਂ ਤਕ ਮੁੜੇ ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਬੀਮਾਰ ਹੈ । ਆਪ ਜਾਣਦੇ ਹੋ , ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਘੋੜੀ ਮੰਗਵੀਂ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ । ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਐਸਾ ਹੁਕਮ ਹੈ । ਮਾਰੇ ਮਾਰੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਤੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹਨ । ਕੱਲ ਢੋਲ ਵਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ” ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਆਖਣਾ ਚਾਹਿਆ , ਪਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਲਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਗ਼ੁੱਸੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ । “ ਚੰਗਾ ਗੁਰਮੁਖਾ ! ਜੇ ਘੋੜੀ ਬੀਮਾਰ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਬਾਹਰ ਗਈ ਹੈ । ਹੋਰ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪੈਦਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਇੱਛਾ ….. ! ਜਿਵੇਂ ਤੁਸਾਂ ਦੀ ਨੀਤ ਹੈ ਤਿਵੇਂ ਫਲ ਮਿਲੇ । ” ਮਹਾਰਾਜ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਪਏ । ਆਖਦੇ ਹਨ ਫਤੇ ਪੈਂਚ ਮਸੰਦ ਦੀ ਇਕ ਘੋੜੀ ਮਰ ਗਈ ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਗਵਾਚ ਗਈ , ਹੱਥ ਨਾ ਆਈ । ਐਸਾ ਭਾਣਾ ਵਰਤਿਆ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਨੇਚ ਦੀ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਹੇਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ = ਗਏ । ਹੇਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਡੇਰਾ ਸੀ । ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਸੇਵਕ ਅਖਵਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਬਟੋਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਡੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਂ ਸਮੇਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ ਦੇ ਡੇਰੇ ਪਹੁੰਚੇ । ਉਸ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ – ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨਿਕਲ ਗਈ । ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ , ਨਾ ਸੁੱਖ – ਸਾਂਦ ਪੁੱਛੀ , ਇਕ ਦਮ ਹੀ ਆਖ ਦਿੱਤਾ , “ ਆਪ ਮੇਰੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਆਏ ? ਆਪ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਚੋਰ ਤੇ ਬਾਗ਼ੀ ਹੋ , ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਲੱਭਦੀ ਫਿਰਦੀ ਹੈ । ” ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੀ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਵੀ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਉਹਨੇ ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਧਾ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ , ਉਹ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੀਦਾ । ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਰਿਧੀਆਂ ਸਿਧੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ । ਭਾਣਾ ਜਿਹੜਾ ਵਰਤਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਕੋਈ ਖੇਡ ਸੀ । ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਨੂੰ ਆਖਿਆ , “ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਆਖ਼ਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਤੇ ਗੁਰੂਕਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਖਾਂਦਾ ਹੈਂ । ” ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ ਅੱਖਾਂ ਲਾਲ ਕਰ ਕੇ ਬੋਲਿਆ , “ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ , ਜਾਉ ਤੁਰੇ ਜਾਉ । ਮੈਂ ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇ ਕੇ ਫਾਹੇ ਲੱਗਾਂ । ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਵੇਲਾ ਵਿਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਾਉ , ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਖ਼ਬਰ ਦੇਣੀ ਪਵੇਗੀ । ” ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਐਸਾ ਕਰੜਾ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਮੰਦ – ਕਲਾਮੀ ਦੇਖ ਸੁਣ ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਗਏ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਬੁਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬ ਖਿੱਚੀ ਤਾਂ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਰੋਕ ਲਿਆ । “ ਸਿੰਘ ਜੀ ! ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ , ਸ਼ਾਂਤੀ ! ਆਉ ਚੱਲੀਏ । ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ , ਉਹੋ ਹੀ ਹੋਏਗਾ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸ਼ਾਂਤ – ਚਿੱਤ ਖਲੋਤੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ । ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਡੇਰੇ ਤੋਂ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੌਧਰੀ ਮਿਲਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਹ ਹੈ ਤਾਂ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸੀ , ਪਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਨੱਠ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖਿਆ । ਚਰਨ – ਧੂੜ ਲੈ ਕੇ ਮਸਤਕ ਨਾਲ ਲਾਈ ਤੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਬੋਲਿਆ : “ ਮਹਾਰਾਜ ! ਮੇਰੇ ਧੰਨ ਭਾਗ , ਆਪ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ , ਪਰ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । , ਪਰ …. ! ’ ਉਹ ਪੂਰੀ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ , “ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ! ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਲੈ ਚੱਲੋ , ਫਿਰ ਬਚਨ – ਬਿਲਾਸ ਕਰਨੇ । ” “ ਚਲੋ ! ਮੇਰੇ ਧੰਨ ਭਾਗ , ਜੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਚਰਨ ਪਾਉਣ ! ਇਸ…
ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਆਉ ! ” ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਉਹ ਚੱਲ ਪਿਆ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਮੰਜੇ ਡਾਹ ਦਿੱਤੇ । ਕੁਝ ਦੁੱਧ ਲਿਆਵਾਂ ? ‘ ‘ ਆਖ ਕੇ ਘਰ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁੱਧ ਦੀ ਵਲਟੋਹੀ ਗਰਮ ਗਰਮ ਲੈ ਕੇ ਆ ਪੁੱਜਾ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਸਮੇਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਛਕਾਇਆ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ । ” ਉਸ ਨੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪੱਲੂ ਪਾ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਤਿਆਰ ਕਰਾ ਜੀ “ ਨਿਹਾਲ ! ਚੌਧਰੀ , ਅਸੀਂ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਗਏ ! ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੇਰੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਰਹੇਗਾ । ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਥੇ ਅਕਾਲ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਏਗਾ , ਉਥੇ ਦਾ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ । ਤੇਰੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਈ । ” ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਚੱਲ ਪਏ । ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤਕ ਚੌਧਰੀ ਤੋਰਨ ਆਇਆ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਬਿਹਬਲ ਹੋਇਆ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜੀ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ , “ ਮਹਾਰਾਜ ! ਇਕ ਤਾਂ ਆਪ ਦੇ ਚਰਨ ਅਜੇ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ , ਠੰਡ ਤੇ ਕੰਡਿਆਂ ਦੀ ਸੋਜ ਹੈ । ਦੂਸਰਾ ਥਕੇਵਾਂ , ਤੀਸਰਾ ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਹੈ । ” “ ਕੀ ? ” “ ਆਪ ਮੁੜ ਚੱਲੋ …… ਇਕ ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਤਾਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿਉ । ਆਪ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਹੋਏਗੀ । ਕੋਈ ਆਪ ਦੀ ਵਾ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇਗਾ । ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ । ਆਉ ! ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਤਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏਗੀ । “ ਚੰਗਾ ਭਾਈ , ਜੇ ਤੇਰੀ ਐਸੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚੱਲ । ” ਇਹ ਬਚਨ ਕਰ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਪਏ ਤੇ ਚੌਧਰੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਆ ਟਿਕੇ । ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਏ । ਚੌਧਰੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਗੁਰ – ਚਰਨਾਂ ‘ ਤੇ ਨਿਮਸ਼ਕਾਰ ਕੀਤੀ । ਸਿੰਘਾਂ ਸਮੇਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਾਹ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਹਰੇ ਹਰੇ ਖੇਤ ਲਹਿਰਾ ਰਹੇ ਸੀ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਛੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਉਡਾਰੀਆਂ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਚੌਰਾਹਿਆ ਆਇਆ । ਉਸ ਚੌਰਾਹੇ ਉੱਤੇ ਖੂਹੀ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਬੋਹੜ । ਬੋਹੜ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਸੌਦਾਗਰ ਭਾਈ ਨਗਾਹੀਆ ਡੇਰਾ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਉਹ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭਰਾ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ । ਉਹ ਚਾਰ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈ ਕੇ ਕਿਤੇ ਵੇਚਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਪੈਦਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ : “ ਮਹਾਰਾਜ ! ਜੇ ਸੇਵਾ ਪਰਵਾਨ ਕਰੋ ਤਾਂ ਸੇਵਕ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ” ‘ ਕਰ ਲੈ ਸੇਵਾ , ਸਿੱਖਾ ! ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਤੇ ਭਜਨ ਨੂੰ ਹੀ ਤਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ । ” “ ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਇਹਨਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਚੁਣ ਲਉ , ਜਿਹੜਾ ਆਪ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਮੇਰੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਤੇ ਆਪ ਲੰਮੇਰਾ ਪੰਧ ਸੌਖਾ ਕੱਟ ਲਉਗੇ । ” ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਸੁਣ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ ਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਐਸੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਿਆਂਦੀ । । ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ , ਦਇਆ ਸਿੰਘ , ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਸੁਣ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਏ । ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਸਤਤਿ ਕਰਨ ਲੱਗੇ , “ ਧੰਨ ਸਿੱਖ ਤੇ ਧੰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਸਿੱਖੀ । ’ ’ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਘੋੜਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਭੇਟਾ ਕੀਤਾ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ । ਜੱਟ ਪੁਰੇ ਲੰਮੇ ਅੱਪੜੇ , ਉਥੇ ਵੈਰੀਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਲਸ਼ਕਰ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਚਮਕੌਰ ਤੋਂ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਅੱਪੜੇ ਸਨ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ , ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋਏ । ਜੱਟ ਪੁਰੇ ਲੰਮੇ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਰਾਏ ਕੋਟ ਆ ਪੁੱਜੇ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮਾਲਕ ਰਾਏ ਕੱਲਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਨਗਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਪੜ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਪਾਸ ਆਇਆ । ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਨਿਮਸ਼ਕਾਰ ਕੀਤੀ । “ ਮੇਰੇ ਧੰਨ ਭਾਗ , ਕੋਈ ਸੇਵਾ ਬਖ਼ਸ਼ੋ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਮੁਸਕਰਾ ਪਏ । ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ , ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਸੱਚੇ ਹਿਰਦੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ । “ ਗੁਰਮੁਖਾ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ , “ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਬਾਬੇ ਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਗਏ , ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਹੈ । ” “ ਸਤਿ ਬਚਨ ! ਮਹਾਰਾਜ । ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜਦਾ ਹਾਂ । ਮੇਰਾ ਵਕੀਲ ਸਰਹਿੰਦ ਹੈ , ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਸਾਰੇ ਹਾਲ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਲੈ ਆਏਗਾ । ਰਾਏ ਕੱਲੇ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਰਿੰਦੇ ਨੂਰੇ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਭੇਜਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਪੱਕੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰ ਕੇ ਹਵਾ ਵਾਂਗ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਏ । ਨੂਰਾ ਮਾਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ । ਸਰਹਿੰਦ ਪੁੱਜਿਆ ਤੇ ਤੀਸਰੇ ਦਿਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ , “ ਮਹਾਰਾਜ ! ਹਨੇਰ ਪਿਆ ਹੈ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ । ਹਾਹਾਕਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਧ ਵਿਚ ਚਿਣਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ । ਸੂਚਾ ਨੰਦ ਨੇ ਪਾਪ ਕਮਾਇਆ । ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਨਵਾਬ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਹ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਨਹੀਂ ਮਾਰਿਆ । ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਹ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਮਾਰਿਆ । ਮਾਤਾ ਜੀ ਵੀ ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਹੀ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ ਹਨ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬਿਰਾਜੇ ਹੋਏ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ । ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਦੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਕਾਹੀ ਦਾ ਬੂਟਾ ਪੁੱਟਿਆ ਤੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ , “ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਬੂਟਾ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ । ਨੀਂਹ ਖੋਖਲੀ ਹੋ ਗਈ । ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕੇਗੀ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਪਿਆਰੇ ਸਾਰੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ ।
( ਚਲਦਾ )

ਧਰਤੀ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ ਅੰਮਬਰ ਵੀ ਰੋਣ ਲੱਗਾ
ਅੱਜ ਸੂਬੇ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ’ਚ ਇਹ ਕੀ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਣ ਲੱਗਾ
ਸਭ ਦੀਆ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਲਿਆ ਦਿੱਤੇ
ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਛਾਈ ਚੁੱਪ ਨੇ ਜਿੰਨਾ ਨੂੰ ਅੱਜ ਚਿਣਨਾਂ
ਨੀਂਹਾਂ’ਚ ਮੈ ਸੁਣਿਆ ਉਹ ਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ
ਇਕ ਦਮ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫਿਰ ਉਦਾਸੀ ਜਿਹੀ
ਛਾਂ ਗਈ ਜਦੋਂ ਮਾਂ ਗੁਜ਼ਰੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ
ਲੈ ਕੇ ਕਚਹਿਰੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਚ ਆ ਗਈ
ਨਿੱਕੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਹਰ ਕੋਈ ਮੁੱਖ
ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਧੋਣ ਲੱਗਾ ਵੇਖੋ ਸੱਤ ਤੇ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦਾ
ਪੁੱਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਨੀਂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਖਲੋਣ ਲੱਗਾ
ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਇੱਟਾ ਲਾ ਰਹੇ ਸੀ ਲਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੇ ਸੀ
ਹੋਲੀ-ਹੋਲੀ ਕੰਧ ਸੀਨੇ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੀ ਜੋਰਾਵਰ ਤੇ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਨੇ
ਹੱਸ ਕੇ ਫਤਹਿ ਬੁੱਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋੜੀ ਮੇਰੇ ਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਲਾਲਾ ਦੀ
ਸੂਬੇ ਪਾਪੀ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਨੀਂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ ਦਿੱਤੀ
ਜੋੜੀ ਮੇਰੇ ਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਲਾਲਾ ਦੀ
ਸੂਬੇ ਪਾਪੀ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਨੀਂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ ਦਿੱਤੀ ।। 🌷🙏🌷
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਬਾਣੀ
ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਜੀ
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਰਹਿਣ ਜੀ
꧁ੴ🌺🌹 ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ੴ🌹🌺꧂

रागु सोरठि बाणी भगत रविदास जी की ੴ सतिगुर प्रसादि ॥ जउ हम बांधे मोह फास हम प्रेम बधनि तुम बाधे ॥ अपने छूटन को जतनु करहु हम छूटे तुम आराधे ॥१॥ माधवे जानत हहु जैसी तैसी ॥ अब कहा करहुगे ऐसी ॥१॥ रहाउ ॥ मीनु पकरि फांकिओ अरु काटिओ रांधि कीओ बहु बानी ॥ खंड खंड करि भोजनु कीनो तऊ न बिसरिओ पानी ॥२॥ आपन बापै नाही किसी को भावन को हरि राजा ॥ मोह पटल सभु जगतु बिआपिओ भगत नही संतापा ॥३॥ कहि रविदास भगति इक बाढी अब इह का सिउ कहीऐ ॥ जा कारनि हम तुम आराधे सो दुखु अजहू सहीऐ ॥४॥२॥

अर्थ :-हे माधो ! तेरे भक्त जिस प्रकार का प्यार तेरे साथ करते हैं वह तेरे से छुपा नहीं रह सकता (तूँ वह भली प्रकार जानता हैं), अजिही प्रीति के होते तूँ जरूर उनको मोह से बचाए रखता हैं।1।रहाउ। (सो, हे माधो !) अगर हम मोह की रस्सी में बंधे हुए थे, तो हमने तुझे अपने प्यार की रस्सी के साथ बाँध लिया है। हम तो (उस मोह की फांसी में से) तुझे सिमर के निकल आए हैं, तूँ हमारे प्यार की जकड़ में से कैसे निकलेंगा ?। (हमारा तेरे साथ प्रेम भी वह है जो मछली को पानी के साथ होता है, हम मर के भी तेरी याद नहीं छोडेगे) मछली (पानी में से) पकड़ के फांकाँ कर दें, टोटे कर दें और कई तरह उबाल लें, फिर रता रता कर के खा लें, फिर भी उस मछली को पानी नहीं भूलता (जिस खान वाले के पेट में जाती है उस को भी पानी की प्यास लगा देती है)।2। जगत का स्वामी हरि किसी के पिता की (की मलकीअत) नहीं है, वह तो प्रेम का बंधा हुआ है। (इस प्रेम से दूर हुआ सारा जगत) मोह के परदे में फँसा पड़ा है, पर (भगवान के साथ प्रेम करने वाले) भक्तों को (इस मोह का) कोई कलेश नहीं होता।3। रविदास कहते है-(हे माधो !) मैं एक तेरी भक्ति (अपने मन में) इतनी द्रिड़ह की है कि मुझे अब किसी के साथ यह गिला करने की जरूरत ही नहीं रह गई जु जिस मोह से बचने के लिए मैं तेरा सुमिरन कर रहा था, उस मोह का दु:ख मुझे अब तक सहारना पड़ रहा है (भावार्थ, उस मोह का तो अब मेरे अंदर नाम निशान ही नहीं रह गया)।4।2।

ਅੰਗ : 657

ਰਾਗੁ ਸੋਰਠਿ ਬਾਣੀ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਕੀ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਜਉ ਹਮ ਬਾਂਧੇ ਮੋਹ ਫਾਸ ਹਮ ਪ੍ਰੇਮ ਬਧਨਿ ਤੁਮ ਬਾਧੇ ॥ ਅਪਨੇ ਛੂਟਨ ਕੋ ਜਤਨੁ ਕਰਹੁ ਹਮ ਛੂਟੇ ਤੁਮ ਆਰਾਧੇ ॥੧॥ ਮਾਧਵੇ ਜਾਨਤ ਹਹੁ ਜੈਸੀ ਤੈਸੀ ॥ ਅਬ ਕਹਾ ਕਰਹੁਗੇ ਐਸੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਮੀਨੁ ਪਕਰਿ ਫਾਂਕਿਓ ਅਰੁ ਕਾਟਿਓ ਰਾਂਧਿ ਕੀਓ ਬਹੁ ਬਾਨੀ ॥ ਖੰਡ ਖੰਡ ਕਰਿ ਭੋਜਨੁ ਕੀਨੋ ਤਊ ਨ ਬਿਸਰਿਓ ਪਾਨੀ ॥੨॥ ਆਪਨ ਬਾਪੈ ਨਾਹੀ ਕਿਸੀ ਕੋ ਭਾਵਨ ਕੋ ਹਰਿ ਰਾਜਾ ॥ ਮੋਹ ਪਟਲ ਸਭੁ ਜਗਤੁ ਬਿਆਪਿਓ ਭਗਤ ਨਹੀ ਸੰਤਾਪਾ ॥੩॥ ਕਹਿ ਰਵਿਦਾਸ ਭਗਤਿ ਇਕ ਬਾਢੀ ਅਬ ਇਹ ਕਾ ਸਿਉ ਕਹੀਐ ॥ ਜਾ ਕਾਰਨਿ ਹਮ ਤੁਮ ਆਰਾਧੇ ਸੋ ਦੁਖੁ ਅਜਹੂ ਸਹੀਐ ॥੪॥੨॥

ਅਰਥ: ਹੇ ਮਾਧੋ! ਤੇਰੇ ਭਗਤ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਤੈਥੋਂ ਲੁਕਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ (ਤੂੰ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ), ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰੀਤਿ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹ ਤੋਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈਂ।1। ਰਹਾਉ। (ਸੋ, ਹੇ ਮਾਧੋ!) ਜੇ ਅਸੀਂ ਮੋਹ ਦੀ ਫਾਹੀ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ (ਉਸ ਮੋਹ ਦੀ ਫਾਹੀ ਵਿਚੋਂ) ਤੈਨੂੰ ਸਿਮਰ ਕੇ ਨਿਕਲ ਆਏ ਹਾਂ, ਤੂੰ ਅਸਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਜਕੜ ਵਿਚੋਂ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲੇਂਗਾ?। (ਅਸਾਡਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਭੀ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਸਾਂ ਮਰ ਕੇ ਭੀ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣੀ) ਮੱਛੀ (ਪਾਣੀ ਵਿਚੋਂ) ਫੜ ਕੇ ਫਾਂਕਾਂ ਕਰ ਦੇਈਏ, ਟੋਟੇ ਕਰ ਦੇਈਏ ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿੰਨ੍ਹ ਲਈਏ, ਫਿਰ ਰਤਾ ਰਤਾ ਕਰ ਕੇ ਖਾ ਲਈਏ, ਫਿਰ ਭੀ ਉਸ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ (ਜਿਸ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਭੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪਿਆਸ ਲਗਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ)।2। ਜਗਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹਰੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿਉ ਦੀ (ਜੱਦੀ ਮਲਕੀਅਤ) ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। (ਇਸ ਪ੍ਰੇਮ ਤੋਂ ਵਾਂਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਰਾ ਜਗਤ) ਮੋਹ ਦੇ ਪਰਦੇ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਪਿਆ ਹੈ, ਪਰ (ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ) ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ (ਇਸ ਮੋਹ ਦਾ) ਕੋਈ ਕਲੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।3। ਰਵਿਦਾਸ ਆਖਦਾ ਹੈ—(ਹੇ ਮਾਧੋ!) ਮੈਂ ਇਕ ਤੇਰੀ ਭਗਤੀ (ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ) ਇਤਨੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਇਹ ਗਿਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ ਜੁ ਜਿਸ ਮੋਹ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਉਸ ਮੋਹ ਦਾ ਦੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਤਕ ਸਹਾਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਭਾਵ, ਉਸ ਮੋਹ ਦਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ)।4।2

ਜਦੋਂ ਤੱਕਿਆ ਦਾਦੇ ਨੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚੋਂ
ਕਿੰਨਾ ਸਿਦਕ ਹੈ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅੰਦਰ
ਜੂਝੇ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ
2 ਮੈਦਾਨ ਅੰਦਰ , 2 ਦੀਵਾਰ ਅੰਦਰ
🙏🏻❤️ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਿਹ ❤️🙏🏻

सोरठि महला ३ घरु १ तितुकी ੴ सतिगुर प्रसादि ॥ भगता दी सदा तू रखदा हरि जीउ धुरि तू रखदा आइआ ॥ प्रहिलाद जन तुधु राखि लए हरि जीउ हरणाखसु मारि पचाइआ ॥ गुरमुखा नो परतीति है हरि जीउ मनमुख भरमि भुलाइआ ॥१॥ हरि जी एह तेरी वडिआई ॥ भगता की पैज रखु तू सुआमी भगत तेरी सरणाई ॥ रहाउ ॥ भगता नो जमु जोहि न साकै कालु न नेड़ै जाई ॥ केवल राम नामु मनि वसिआ नामे ही मुकति पाई ॥ रिधि सिधि सभ भगता चरणी लागी गुर कै सहजि सुभाई ॥२॥

राग सोरठि, घर १ में गुरु अमरदास जी की तीन-तुकी बाणी। अकाल पुरख एक है और सतगुरु की कृपा द्वारा मिलता है। हे हरी! तूं अपने भगतों की इज्जत सदा रखता है, जब से जगत बना है तब से (भगतों की इज्जत) रखता आ रहा है। हे हरी! प्रहलाद भगत जैसे अनेकों सेवकों के तुने इज्जत राखी है, तुने हर्नाकश्यप को मार डाला। हे हरी! जो मनुख गुरु के सन्मुख रहते हैं उनको निश्चय होता है (की भगवान् भगतों की इज्जत बचाता है, परन्तु) अपने मन के पीछे चलने वाले मनुख भटक कर कुराह पड़े रहते हैं।१। हे हरी! हे स्वामी! भगत तेरी सरन पड़े रहते हैं, तूं भगतों की इज्जत रख। हे हरी! (भगतों की इज्जत) तेरी ही इज्जत है।रहाउ। हे भाई! भगतों को मौत डरा नहीं सकती, मौत का डर भगतों के नजदीक नहीं आ सकता (क्यों-की मौत के डर की जगह) परमात्मा का नाम हर समय मन में बस्ता है, नाम की बरकत से ही वह (मौत के डर से मुक्ति पा लेते हैं। भगत गुरु के द्वारा (गुरु की सरन आ कर) आत्मिक अदोलता में प्रभु-प्रेम में (टिके रहते है, इस लिए) सब करामाती शक्तियां भगतों के चरणों में लगी रहती हैं।२।

ਅੰਗ : 637

ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੩ ਘਰੁ ੧ ਤਿਤੁਕੀ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਭਗਤਾ ਦੀ ਸਦਾ ਤੂ ਰਖਦਾ ਹਰਿ ਜੀਉ ਧੁਰਿ ਤੂ ਰਖਦਾ ਆਇਆ ॥ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਜਨ ਤੁਧੁ ਰਾਖਿ ਲਏ ਹਰਿ ਜੀਉ ਹਰਣਾਖਸੁ ਮਾਰਿ ਪਚਾਇਆ ॥ ਗੁਰਮੁਖਾ ਨੋ ਪਰਤੀਤਿ ਹੈ ਹਰਿ ਜੀਉ ਮਨਮੁਖ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਇਆ ॥੧॥ ਹਰਿ ਜੀ ਏਹ ਤੇਰੀ ਵਡਿਆਈ ॥ ਭਗਤਾ ਕੀ ਪੈਜ ਰਖੁ ਤੂ ਸੁਆਮੀ ਭਗਤ ਤੇਰੀ ਸਰਣਾਈ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਭਗਤਾ ਨੋ ਜਮੁ ਜੋਹਿ ਨ ਸਾਕੈ ਕਾਲੁ ਨ ਨੇੜੈ ਜਾਈ ॥ ਕੇਵਲ ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਮਨਿ ਵਸਿਆ ਨਾਮੇ ਹੀ ਮੁਕਤਿ ਪਾਈ ॥ ਰਿਧਿ ਸਿਧਿ ਸਭ ਭਗਤਾ ਚਰਣੀ ਲਾਗੀ ਗੁਰ ਕੈ ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਈ ॥੨॥

ਅਰਥ: ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ, ਘਰ ੧ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਤਿਨ-ਤੁਕੀ ਬਾਣੀ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਹਰੀ! ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਸਦਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈਂ, ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਜਗਤ ਬਣਿਆ ਹੈ ਤਦੋਂ ਤੋਂ (ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ) ਰੱਖਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈਂ। ਹੇ ਹਰੀ! ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਭਗਤ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੇਵਕਾਂ ਦੀ ਤੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਰੱਖੀ ਹੈ, ਤੂੰ ਹਰਣਾਖਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੇ ਹਰੀ! ਜੇਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਕਿ ਤੂੰ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਚਾਂਦਾ ਹੈਂ, ਪਰ) ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਭਟਕਣਾ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।੧। ਹੇ ਹਰੀ! ਹੇ ਸੁਆਮੀ! ਭਗਤ ਤੇਰੀ ਸਰਨ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਰੱਖ। ਹੇ ਹਰੀ! (ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ) ਤੇਰੀ ਹੀ ਇੱਜ਼ਤ ਹੈ।ਰਹਾਉ। ਹੇ ਭਾਈ! ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਡਰਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ, ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਢੁਕਦਾ (ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਦੇ ਥਾਂ) ਸਿਰਫ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ (ਉਹਨਾਂ ਦੇ) ਮਨ ਵਿਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ, ਨਾਮ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ (ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ) ਖ਼ਲਾਸੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਭਗਤ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ (ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪੈ ਕੇ) ਆਤਮਕ ਅਡੋਲਤਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭੂ-ਪਿਆਰ ਵਿਚ (ਟਿਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ) ਸਭ ਕਰਾਮਾਤੀ ਤਾਕਤਾਂ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਚਰਨੀਂ ਲੱਗੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।੨।

ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ, ਬਾਬਾ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅਦਬੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਵੱਡਾ ਧਨ ਖ਼ਰਚ ਕੇ ਪੂਰੇ ਸਨਮਾਨ ਸਾਹਿਤ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਪਿਆਰੇ ਸਿੱਖ ਸੇਠ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤਕ ਰਿਣੀ ਰਹੇਗਾ।
ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਮਹਿੰਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖ਼੍ਰੀਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੇ ਹੌਸਲੇ ਤੇ ਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਤੇ ਵਕਤ ਦੀ ਇਸ ਵੱਡੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅੱਗੇ ਆਏ ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਜੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਗਭਗ 78000 ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਨੂੰ ਖੜੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂਘਰ ਪ੍ਰਤੀ ਅਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਮਰ ਪਾਤਰ ਬਣ ਗਏ।
ਟੋਡਰਮੱਲ ਜੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ ਪਿੰਡ ਚੂਹਈਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਇਕ ਗ਼ਰੀਬ ਖੱਤਰੀ ਸ੍ਰੀ ਭਗਵਤੀ ਦਾਸ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਜਨਮਿਆ । ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਅੱਜੋਕਾ ਲਹਾਰਪੁਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਸਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਕਾਕੜਾ ਦਾ ਪਿੰਡ ਤੇ ਬਲਾਕ ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ ਜਿਲਾ ਸੰਗਰੂਰ, ਟੋਡਰਮੱਲ ਜੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਵੀ ਕਵੀ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਰਚਨਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ :
ਤੀਰ ਬਿਨ ਜਿਵੇ ਕਮਾਨ ਗੁਰੂ ਬਿਨ ਜੈਸੇ ਗਯਾਨ
ਮਾਨ ਬਿਨ ਦਾਨ ਜੈਸੇ ਜਲ ਬਿਨ ਸਰ ਹੈ ,
ਕੰਠ ਬਿਨ ਗੀਤ ਜੈਸੇ ਹਿਤੁ ਬਿਨ ਪ੍ਰੀਤਿ
ਜੈਸੇ ਵੇਸ਼ਯਾ ਰਸਰੀਤਿ ਜੈਸੇ ਫਲ ਬਿਨ ਤਰ ਹੈ ,
ਤਾਰ ਬਿਨ ਯੰਤੂ ਜੈਸੇ ਸਯਾਨੇ ਬਿਨ ਮੰਤ੍ਰ ਜੈਸੇ
ਪਤਿ ਬਿਨ ਨਾਰਿ ਜੈਸੇ ਪੁਤ੍ਰ ਬਿਨ ਘਰ ਹੈ ,
“ ਟੋਡਰ ” ਸੁ ਕਵਿ ਤੈਸੇ ਮਨ ਮੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇਖੋ
ਧਰਮ ਵਿਹੀਨ ਧਨ ਪਕੀ ਬਿਨ ਪਰ ਹੈ .
ਮਾਤਾ ਗੁਜਰ ਕੌਰ ਜੀ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਚੌਧਰੀ ਅੱਤਾਂ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਪਾਸੋਂ ਭਾਰੀ ਕੀਮਤ ਅਦਾ ਕਰਕੇ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਬੰਧਿਤ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ’ਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ (ਅਸ਼ਰਫੀਆਂ) ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਕੇ ਮੁੱਲ ਉਤਾਰਿਆ ਸੀ। ਸੇਠ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਰਾਏ’ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਕੋਲ ਪਹਿਲਾਂ 100 ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ 200 ਪਿਆਦਾ ਫ਼ੌਜ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ, ਜੋ ਵਧਦਾ ਵਧਦਾ 1648 ਵਿੱਚ 2000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਤੇ 4000 ਪਿਆਦਾ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। 1650 ਵਿੱਚ ਇਸ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦੇ ਨਿਜ਼ਾਮ ਹੇਠ ਸਰਹੰਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦੀਪਾਲਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ ਤੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਵੀ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚੋਂ 50 ਲੱਖ ਟਕੇ ਸਾਲਾਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਸਤੇ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਜਿਸ ਮਹਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਜਹਾਜ਼ੀ ਹਵੇਲੀ ਸੀ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਧਨਾਢ ਮਹਾਜਨ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਦੇ ਲਈ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ਰੀਦੀ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਆਗਰਾ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਜਾਣ ਲਈ ਲੰਮਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜਾਤਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਤਲਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪੁੰਨ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਤਲਾਬ ਬਣਵਾਉਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਨਾਲ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ 1582 ਵਿੱਚ ‘ਦੀਵਾਨ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਦੀਵਾਨ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਉੱਘਾ ਦਰਬਾਰੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਦਿਆਲੂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸੀ। ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਰਮੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਸੀ।
ਭਾਈ ਟੋਡਰਮੱਲ ਜੀ, ਭਾਈ ਰਾਮਾਂ ਜੀ , ਭਾਈ ਤ੍ਲੋਕਾ ਜੀ , ਬਲੀਆਂ ਦਾ ਪਠਾਨ ਤੇ ਭਾਈ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਜੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਜੋ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰ ਕੌਰ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵੇਲੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਕਈ ਵੀਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੇ ਸੇਠ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਜੀ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਜਮੀਨ ਸੀ ਫੇਰ ਏਨੀਆ ਮੋਹਰਾ ਦੇ ਕੇ ਕਿਉ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ , ਮੈ ਦਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾ ਵਜੀਰ ਖਾਂਨ ਨੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਤੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਰੁਲਣ ਵਾਸਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਦੇ ਕੋਲ ਛੁਟਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਤੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਇਹਨਾ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਵੇ ਪਰ ਸੇਠ ਟੋਡਰਮਲ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਲਾਲਚ ਵਸ ਹੋ ਕੇ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਅਜਾਜਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ।

ਨਾਂ ਮੈਂ ਕੀਤੇ ਦਿਲ ਦੇ ਚਾਅ ਪੂਰੇ ਤੇ
ਨਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੀਤ ਸਗਨਾਂ ਦਾ ਗਾਇਆ
ਨਾਂ ਮੈਂ ਮੱਲ-ਮੱਲ ਲਾਇਆ ਵੱਟਣਾ ਤੇ
ਨਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਰਮਾ ਪਾਇਆ
ਨਾਂ ਮੈਂ ਤੇਲ ਬਰੂਹੀ ਚੋਇਆ
ਨਾਂ ਕੋਈ ਸਾਹੇ ਚਿੱਠੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ
ਨਾਂ ਮੈਂ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ਨਾਨਕਿਆਂ ਨੂੰ
ਨਾਂ ਮੈਂ ਕੁੜਮੀ ਕੋਈ ਸਗਨ ਭੇਜਵਿਆਂ
ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੁੰਦੀਆਂ ਵਾਂਗਾਂ ਤੇ
ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਲਾਲਾ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਚੜਾਇਆ
ਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਬੰਨੇ ਸਿਹਰੇ ਤੇ
ਨਾਂ ਦਾਦੀ ਨੇ ਕੋਈ ਸੁਹਾਗ ਗਾਇਆ
ਨਾਂ ਕੋਈ ਸੱਜਿਆਂ ਸੀ ਖ਼ੁਦ ਬਰਾਤੀ ਤੇ
ਨਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਲਾੜਿਆ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ
ਲਾੜੀ ਮੋਤ ਨੂੰ ਵਿਆਹਉਣ ਲਈ
ਤੋਰ ਦਿੱਤੇ ਪੁੱਤ ਚਾਰੇ ਮੇਰੇ
ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੁਸਾ ਮੇਰੇ ਲਾਲਾ
ਦਾ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਕਾਜ ਰਚਾਇਆਂ(ਢਿੱਲੋ)

ਤਾੜੀ ਮਾਰਕੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੰਗੇ ਪੈਰ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ , ਪੈਰਾਂ ਚੋਂ ਲਹੂ ਸਿੰਮਦਾ ਹੈ , ਇੱਕ ਹੱਥ ਚ ਨਗੀ ਕਿਰਪਾਨ ਹੈ , ਜਾਮਾ ਪੂਰਾ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ , ਅੰਤਾ ਦੀ ਠੰਡ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਤੜਕਸਾਰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਚ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂਅ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬਹਿਲੋਲਪੁਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਇਥੇ ਇੱਕ ਸਾਡਾ ਸੇਵਕ ਰਹਿੰਦਾ ਆ ਜਿਹੜਾ ਨਿੱਤ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਨ ਪਾਇਉ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸਦੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਕੀਤਾ ,,,,,,,,,, ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਚਾਰ ਬਜੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਣਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੜਕਾਇਆ ਤੇ ਅੰਦਰੋ ਨੌਕਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕੌਣ ਉਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਵੀ ਭਾਈ ਅਪਣੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਹਿ ਅਨੰਦਪੁਰ ਆਲ਼ੇ ਗੁਰੂ ਆਏ ਨੇ ,,,,,,,,, ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਪੂਰਨ ਮਸੰਦ ਦੇ ਭਾਈ ਜਿਊਣ ਨੇ ਬੂਹਾ ਖੋਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਆਸਨ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ,,,,,,,, ਜਾਕੇ ਅਪਣੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਏ ਨੇ ਤਾਂ ਪੂਰਨ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਕਹਿੰਦਾ ਮਗਰ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਨੇ ਤੂੰ ਦਰਵਾਜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੋਲ੍ਹਣਾ,,,,
ਜਾਕੇ ਕਹਿ ਦੇ ਸਾਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਹੋਈ ਅਸੀ ਆਪ ਅਨੰਦਪੁਰ ਆਕੇ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ ,,,,,,,,,,, ਜਦੋਂ ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਭਾਈ ਜਿਊਣ ਨੇ ਸੁਣੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਓਹ ਰੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਥੱਲੇ ਆ ਗਿਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਗਏ ਕਹਿੰਦੇ ਤੂੰ ਰੋ ਨਾ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਪੂਰਨ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇਈਂ ਵੱਸਦੇ ਰਹੋ ,,,,,,,
ਭਾਈ ਜਿਊਣ ਦੀ ਧਾਹਾਂ ਨਿੱਕਲ ਗਈਆਂ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਟਿੰਡ ਚ ਅੱਗ ਪਾਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਹੋਰ ਜਿੰਨੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਿੱਕਲ ਗਏ ਅੱਗੇ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ,,,,, ਲੇਕਿਨ ਭਾਈ ਜਿਊਣ ਦਾ ਵੀ ਜੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਓਹ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਮਗਰ ਤੁਰ ਪਿਆ ਤੇਂ ਬਾਅਦ ਚ ਨਾਲ ਹੀ ਰਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਈ ਜਿਊਣ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਜਿਉਣ ਸਿੰਘ ਬਣਿਆ ।

ਸਤਲੁਜ ਵੱਲੋਂ ਰੁਮਕਦੀ, ਫ਼ਜਰੀ ਨਵੀਂ ਸਮੀਰ
ਪਲੰਘ ਪਾਲਕੀ, ਵਿੱਚ ਸੀ, ਸਜਿਆ ਉੱਚ ਦਾ ਪੀਰ
ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ, ਦਗਣ ਅਕ਼ੀਦਤ ਨਾਲ
ਚਾਨਣ ਧਰ ਦਾ ਚੁੱਕਦੇ, ਜਿਸਦੇ ਰਾਹ ਮੁਹਾਲ।
~ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ✍️

ਭਾਈ ਗੁਲਾਬੇ ਮਸੰਦ ਦਾ ਦਿਲ ਹਿੱਲ ਗਿਆ । ਉਹ ਦਿਲ ’ ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਾ ਪਾ ਸਕਿਆ । ਉਹ ਤਾਂ ਭੌਂ ਉੱਤੇ ਲੱਥਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਉਹ ਤਰਲੇ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਘਰ ਆ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਜਦੋਂ ਗੁਲਾਬੇ ਦਾ ਦਿਲ ਡੋਲਿਆ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ । “ ਕਿਉਂ ਭਾਈ ! ” ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਗੁਲਾਬੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ , “ ਐਨਾ ਕਿਉਂ ਘਾਬਰਦਾ ਹੈਂ । ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ” “ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ? ” ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ । “ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਆਪਣੇ ਬਸਤਰ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਲੈਣ , ਜੈਸਾ ਕਿ ਉੱਚ ਦੇ ਪੀਰਾਂ ਦਾ ਲਿਬਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉੱਚ ਦੇ ਪੀਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ” “ ਨੀਲੇ ਬਸਤਰ ! ” ਗੁਲਾਬਾ ਇਕ ਦਮ ਬੋਲ ਪਿਆ । “ ਹਾਂ ! ” “ ਇਹ ਤਾਂ ਸੌਖਾ ਹੈ । ” “ ਕਿਵੇਂ ? ” “ ਇਕ ਮਾਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਖੱਦਰ ਦੇ ਬਸਤਰ ਦੇ ਗਈ ਹੈ । ਉਹੋ ਹੀ ਕੋਰੇ ਰੰਗੇ ਜਾਣ । ” “ ਕੌਣ ਰੰਗੇਗਾ ? ” “ ਘਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਲਾਰੀ ਹਨ । ” ਉਸ ਨੂੰ ਆਖੋ । ’ ’ “ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ” ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਗੁਲਾਬਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ਉਪਰ ਗਿਆ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ : ਦੇਖੋ ਭਰਾ , ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਮੱਟੀ ਚਾੜ੍ਹੋ । ” “ ਕਿਉਂ ? ” ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ । “ ਲੀੜੇ ਰੰਗਣੇ ਹਨ , ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ਮਿਲੇਗੀ । ‘ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ! ’ ’ “ ਫਿਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਰੰਗ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ । ਮੇਰੇ ਧੰਨ ਭਾਗ ਜੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ਮਿਲੇ । ਕਿੰਨੇ ਕੱਪੜੇ ਹੋਣਗੇ ? ਇਕ ਮੱਟੀ ਦਾ ਹੀ ਤਾਂ ਇਕਰਾਰ ਹੈ । ’ ’ ਉਹ ਆਖੀ ਗਿਆ ਤੇ ਸੋਚੀ ਵੀ ਗਿਆ । “ ਐਸੇ ਲੀੜਿਆਂ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਪਈ । ” ਪਰ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ਨੇ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਬਸਤਰ ਨੀਲੇ ਰੰਗੇ ਗਏ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਨ ਲਏ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਭੇਸ ਐਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜੈਸਾ ‘ ਉੱਚ ਦੇ ਪੀਰਾਂ ’ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਘਰ ਚਲੇ ਗਏ । ਗੁਲਾਬੇ ਦੀ ਜਾਨ ਸੁਖਾਲੀ ਹੋਈ , ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਰਾਪ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਜਿੰਨੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ , ਉਤਨੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਪਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ । ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਮਕਾਨ ਭਾਈ ਗੁਲਾਬੇ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਦੋ ਮਰਲੇ ਛੱਡ ਕੇ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੇ – ਫ਼ਿਕਰੀ ਨਾਲ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਬਿਠਾਇਆ । “ ਮਹਾਰਾਜ ! ਅਸਾਡੇ ਧੰਨ ਭਾਗ , ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਬੜੀ ਮਿਹਰ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਹੀ ਅਸਾਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਘਰ ਚਰਨ ਪਾਏ । ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਰ ਇਕ ਬਸ਼ਰ ਨੇ ਐਸਾ ਹੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਹੱਥ ਲਾਇਆ । ਰਾਤ ਕੱਟੀ । ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਉੱਤੇ ਅਮਲ ਹੋਣ ਲੱਗਾ , ਜਿਹੜੀ ਯੋਜਨਾ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਵੀਚਾਰੀ ਗਈ ਸੀ । ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਲਿਆ । ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ , ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇ ਪਾਵੇ ਚੁੱਕੇ ਤੇ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਪਾਵਿਆਂ ਤੋ ਪਲੰਘ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਲੱਗੇ । ਉਸ ਦਿਨ ਫ਼ੌਜ ਹੋਰ ਆ ਗਈ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਆਏ ਗਏ ਦੀ ਪੁੱਛ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਕੋਈ ਜੀਅ ਕਿਸੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛੇ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਉੱਚ ਦਾ ਪੀਰ ਬਣਾ ਕੇ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਜਦੋਂ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਭਰੋਸਾ ਸੀ । “ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਕੇਗਾ । ਘਰ ਦੇ ਵਾੜਿਆਂ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ , ਤਾਂ ਉਹ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਏ – ਤਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨੇ ਰੋਕਿਆ । ‘ ਕੌਣ ਹੋ ? ’ ’ “ ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਭਾਈ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ , ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ , ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸੁਦਾਗਰ , ਜਿਹੜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ” ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । “ ਪਲੰਘ ਉਪਰ ਕੌਣ ਹਨ ? ” “ ਉੱਚ ਦੇ ਪੀਰ ਜੀ । ਵਲੀ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ । ਰੋਜ਼ਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ , ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ – ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ” ‘ ਨਾਲ ਕੌਣ ਹਨ ? ‘ ‘ “ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ । ” “ ਪੀਰ ਜੀ ਕੁਝ ਖਾ ਕੇ ਜਾਣ । ” ਰੋਜ਼ਾ ਹੈ । “ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਖਾ ਲੈਣ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ‘ ਤਉ ਪ੍ਰਸਾਦ ਭਰਮ ਕਾ ਨਾਮੁ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਭੇਟ ਕਰ ਕੇ ਛਕ ਜਾਣ । ਉਹ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ , ਪਰ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਦੂਸਰੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਆਖਿਆ , “ ਜਾਣ ਦਿਉ । ਵਲੀ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕੀਤਿਆਂ ਉਲਟਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਬੰਦੇ ਹਨ , ਦਿਸਦਾ ਨਹੀਂ , ਹਿੰਦੂ ਪੀਰ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ।ਜਾਣ ਦਿਉ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨਾ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ । ” ਗੱਲ ਤਾਂ ਤੁਸਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਹੈ , ਪਰ ਖ਼ੁਦਾ ਨਾ ਕਰੇ , ਜੇ ਕੋਈ ਐਸੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ — ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸੂਬੇ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰਾ ਦੇਣਾ ਹੈ । ” “ ਖ਼ੁਦਾ ` ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖ । ਨੇਕੀ ਦਾ ਫ਼ਲ ਨੇਕੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਲੀ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਸਵੱਲੀ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਧੋਣੇ ਧੁੱਪ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ” ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੁੱਕੇ ਅੰਬਰ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕੀ । ਐਨਾ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਖੜਕਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਆਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਕ ਦੋ ਕਰਕੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਬਿਜਲੀ ਕੜਕੀ , ਕੁਝ ਧਰਤੀ ਹਿੱਲੀ , ਜਿਵੇਂ ਭੁਚਾਲ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਸਾਰੇ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਦਾ ਝਟਕਾ ਮੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਫ਼ੌਜਦਾਰ , ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾ ਸੀ , ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ , “ ਆਪ ਜਾਈਏ । ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਹੁਕਮ ਹੋਣ ” ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ । ਅਸੀਂ…
ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹਾਂ , ਖ਼ੁਦਾਈ ਮਿਹਰ ਰਹੇ ਅਸਾਂ ਤੇ , ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਉਪਰ ਤੇ ਮੁੜ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਵੱਲ ਕਰ ਕੇ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਚੱਲਣ । ਉਹ ਚੱਲ ਪਏ । ਸਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਈ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ । ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਗ਼ਨੀ ਖਾਂ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲਣ ਲੱਗੇ , ਬਹੁਤ ਕਾਹਲੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਐਸਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸ਼ੱਕ ਕਰ ਕੇ , ਮੁੜ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਨਾ ਆ ਜਾਣ । ਐਸਾ ਕਰਨਾ , ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਦਬਾ – ਦਬ ਠਰੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੇ ਗਏ । ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ , ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ । ਦੁਨੀਆਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਸਨ । ਤੁਰੇ ਗਏ ਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਹੱਦ ਲੰਘ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ : “ ਗੁਰਮੁਖੋ ! ਮੰਜਾ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖ ਦਿਉ । ਤੁਸਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਈ । ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹਾਂ । ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੁਸਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਗੇ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਇਹ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ , ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਲੰਘ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਪਲੰਘ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਖਲੋ ਗਏ । ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਚਨ ਕੀਤਾ , “ ਅਸੀਂ ਤੁਸਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹਾਂ । ਜਿਹੜਾ ਮਿਲਵਰਤਣ ਤੁਸਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ , ਉਹ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ । ਬਰਕਤਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ । ਇਹ ਪਲੰਘ ਰੱਖ ਛੱਡਣਾ । ਸਮਾਂ ਪਲਟੇਗਾ , ਅਸਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਤੁਸਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਗੇ ਤੇ ਸਵਾ ਰੁਪਿਆ ਪਲੰਘ ਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਭੇਟ ਦਿਆ ਕਰਨਗੇ । ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਨਗਰ ਚਾਰੇ – ਚੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਵੇਗਾ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਵਰ ਸੁਣ ਕੇ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਮਨ ਐਸੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ ਕਿ ਮਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਬਣ ਕੇ ਆ ਗਈ । ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਗਏ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਫੜ ਲਏ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ , “ ਮਹਾਰਾਜ ! ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਸਾਂ ਦਾ ਚਾਅ ਅਜੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਸਮਾਂ ਹੀ ਐਸਾ ਆ ਗਿਆ । ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਰੀਝ ਸੀ । ਮਨ ਦੀਆਂ ਮਨ ਵਿਚ ਰਹੀਆਂ । ” “ ਜਿਹੜੀ ਸੇਵਾ ਤੁਸਾਂ ਕੀਤੀ ਹੈ , ਇਹ ਸਭ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਹੈ । ਬਿਪਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸੰਗ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਹੜਾ ਬਿਪਤਾ ਸਮੇਂ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਉਹੋ ਹੀ ਸੱਚਾ ਮਿੱਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਤਰਤਾ , ਸ਼ਰਧਾ ਪਿਆਰ ਆਦਿਕ ਦੀ ਪਰਖ ਸਦਾ ਬਿਪਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੁਖਾਲ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਮਿੱਤਰ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ….. ਅਸੀਂ ਤੁਸਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਨਿਹਾਲ ਹਾਂ । ” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਮਿਹਰ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰਸਾਈ ਗਏ । ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਲ ਕਰੀ ਗਏ । ਉਹ ਖਲੋ ਗਏ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਪਏ । ਪੈਦਲ ਹੀ । ਹੁਣ ਇਹ ਵਾਧਾ ਸੀ ਕਿ ਪੈਰੀਂ ਜੋੜਾ ਸੀ । ਘੋੜਾ ਤਾਂ ਦੇ ਨਾ ਸਕੇ , ਕਿਉਂਕਿ ਘੋੜੇ ਨਾਲ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਪੈ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਪਵੇ , ਪੱਤਾ ਪੱਤਾ ਵੈਰੀ ਸੀ । ਮੁਗ਼ਲ ਲਸ਼ਕਰ ਦੇ ਬੰਦੇ ਹਲਕੇ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਨੱਠੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ । ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਖਲੋਤੇ ਦੇਖਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਵੇਂ ਈਦ ਦੇ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇਖਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨਿਗਾਹ ਤੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ , “ ਚਲੋ ਭਰਾ ਜੀ , ਚੱਲੀਏ ਵਾਪਸ । ” “ ਮਨ ਤਾਂ ਉਡਿਆ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲਿਆ ਗਿਆ । ਏਥੇ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪਿੰਜਰ ਖਲੋਤਾ ਹੈ । ” ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਪਲੰਘ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਏ । ਮਨ ਬੜਾ ਵੈਰਾਗੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਪਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੀ ਨਹੀਂ , ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣਾ ਲੁਟਾ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸੀ , “ ਹੁਣ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣਗੇ । ਲੰਘ ਗਏ ਐਨੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ , ਉਹ ਜੰਗਲ ਲੰਘ ਗਏ ਹੋਣਗੇ । ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ , ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ .. ……… ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਹਨ । ’ ’ ਉਹ ਘਰੀਂ ਪੁੱਜੇ । “ ਗੁਰੂ ਜੀ । ” ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਗ਼ਮਾਂ ਨੇ ਇਕ ਜ਼ਬਾਨ ਪੁੱਛਿਆ । “ ਚਲੇ ਗਏ । ” ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । “ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਰੋਕਿਆ ਸੀ ?? “ ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ?? “ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ’ ’ ‘ ਫਿਰ ਵੀ ? ” “ ਬੱਸ ਉੱਚ ਦਾ ਪੀਰ … ਆਖਿਆ ਕੁਝ । ” “ ਕੁਝ ਕੀ ? ’ ’ “ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖ਼ੁਦਾਈ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ । ” ‘ ‘ ਉਹ ਕੀ ? ’ ’ “ ਬਿਜਲੀ ਕੜਕੀ — ਧਰਤੀ ਹਿੱਲੀ — ਭੁਚਾਲ ਆ ਗਿਆ । ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਘਬਰਾ ਗਏ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । “ ਹਾਂ ਬਿਜਲੀ ਕੜਕੀ ਸੀ – ਧਰਤੀ ਹਿੱਲੀ ਸੀ , ਪਰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ” “ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਇਆ ਸੀ । ” “ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਧਰ ਜਾਣਗੇ ? ” “ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ — ਏਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਬਚਨ ਕਰ ਗਏ ਹਨ । ” “ ਕੀ ? ” “ ਜਦੋਂ ਟਿਕਾਣੇ ਬੈਠ ਗਏ , ਅਮਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ….. ਪਤਾ ਭੇਜਣਗੇ । ਫਿਰ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਂਗੇ । ਬਚਨ ਕਰ ਗਏ । ” “ ਕੀ ਬਚਨ ਕਰ ਗਏ ਹਨ ? ” “ ਕਿ ਨੌਂ ਨਿਧਾਂ ਤੇ ਬਾਰਾਂ ਸਿਧਾਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ । ਪਲੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰ ਰੱਖਣਾ । ਅਸਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਹੋਏਗਾ । ਸੁਖ ਰਹੇਗੀ , ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ । ਬਚਨ ਹੋਰ ਵੀ ਕਰ ਗਏ ਹਨ । ” “ ਉਹ ਕੀ ? ” “ ਇਹ ਨਗਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਹੇਗਾ । ਸਮਾਂ ਆਏਗਾ , ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕਰਨਗੇ । ”
“ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੱਚੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਆਪ ਪੂਰੇ ਨਬੀ ਹਨ । ” ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਬੇਗਮ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਉਹ ਪਲੰਘ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ , ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਨਿਮਸ਼ਕਾਰ ਕਰਦੇ , ਤਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਬਰਕਤਾਂ ਹੱਸਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ।
( ਚਲਦਾ )

ਓ ਮੈਂ ਮਰ ਗਿਆ । ” ਪੂਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ , ਉਸ ਦੀ ਚਾਂਗਰ । “ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ , ਮੈਂ ਸੱਚ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ” “ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦਿਆ , ਤੂੰ ਆਖਿਆ , ਮੇਰੇ ਪਿੰਡੋਂ ਹੋ ਕੇ ਆਏ । ਮੈਂ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ । ਹੁਣ ਮੁੱਕਰਦਾ ਹੈਂ ? ਦੱਸ ਕਿਸ ਦੇ ਘਰ ਹਨ ? ” “ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ । ” “ ਹੁਣੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਏਥੇ ਪੁੱਠਾ ਟੰਗਦੇ ਹਾਂ । ਦੇਖ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ? ” ਚੌਧਰੀ ਹਬੀਬਉੱਲਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਵਿਚ , ਹੱਥ ਉਪਰ ਕਰ ਕੇ ਪੂਰਨ ਮਸੰਦ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਸੀ , ਜਲਾਦ ਦਾ ਰੂਪ , ਕਾਲੀ ਸ਼ਕਲ ਵਾਲਾ ਪਠਾਣ ਇਕ ਤੂਤ ਦੀ ਮੋਟੀ ਸੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਉਦਾਲੇ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪੂਰਨ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲਹੂ ਸਿੰਮ ਆਇਆ ਸੀ । ਸਿਆਲੀ ਦਿਨ ਤੇ ਲੀੜੇ ਉਸਦੇ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ । ਨੰਗਾ ਸਰੀਰ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਐਸਾ ਸੁੱਤਾ ਕਿ ਸੋਟੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸਰ ਕਰਨੋਂ ਹਟ ਗਈ ਸੀ , ਜਿਥੇ ਸੋਟੀ ਵੱਜਦੀ , ਉਥੇ ਦਾਗ਼ ਪੈ ਜਾਂਦਾ । “ ਬੋਲ ! ਸੱਚ ਦੱਸ । ” ਚੌਧਰੀ ਪੁੱਛਦਾ । ਇਕ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸੀ । “ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ । ” “ ਓਏ ਝੂਠ ਨਾ ਬੋਲ ਕੰਬਖ਼ਤਾ …… ਤੂੰ ਤੇਜੇ ਨੂੰ ਆਖਿਆ , ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ । ” “ ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ , ਉਸ ਨੇ ਝੂਠ ਆਖਿਆ । ” “ ਉਸ ਨੇ ਸੱਚ ਆਖਿਆ । ਕੀ ਤੂੰ ਗੁਰੂ ਕਿਆਂ ਦਾ ਮਸੰਦ ਨਹੀਂ ‘ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ” ਰਿਹਾ ਹਾ “ ਕੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਲੋਲ ਪੁਰ ਤੇਰੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਗਏ ? ” “ ਗਏ ਸਨ ? ” “ ਤੂੰ ਘਰ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੇ । ” “ ਹਾਂ ! ” “ ਫਿਰ ਬਲੋਲ ਤੋਂ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਨੱਠਿਆ । ” “ ਹਾਂ ! ’ ’ “ ਰਾਹ ਵਿਚ ਤੈਨੂੰ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ । ‘ ‘ ਹਾਂ ! ’ ’ “ ਤੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਦੁਰਗੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸ ਦੇ ਆਖਣ ‘ ਤੇ ਤੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ — ਉਹਨਾਂ ਵਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਤੇਰੇ ਦੁੱਖ – ਦਰਦ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੇਜੇ ਖੱਤਰੀ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ? ” ਉਸ ਵੇਲੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨੇ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਟੋਕ ਕੇ ਪੁੱਛ ਕੀਤੀ , “ ਤੇਜਾ ਕੌਣ ਹੈ ? ” “ ਉਹ ਜੀ ਖੱਤਰੀ ਹੈ । ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ , ਘਰੋਂ ਕਿਧਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ” “ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਫੜਨਾ ਸੀ । ” “ ਜਨਾਬ , ਜਦੋਂ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ , ਜਿਸ ਨੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੁਣੇ ਸਨ , ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਬੰਦੇ ਭੇਜੇ । ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਆਏ , ਪਰ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਛਾਈਂ ਮਾਈਂ ਹੋ ਗਿਆ । ਜੇ ਉਹ ਫੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸਮਝੋ । ” “ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਧੀਆਂ ਪੁੱਤਰ ! ” “ ਉਹ ਤਾਂ ਘਰ ਹੋਣਗੇ । ” “ ਇਸ ਦੀ ਔਰਤ ? ” “ ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਬੰਦੇ ਭੇਜੇ ਹਨ । ” ਚੌਧਰੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਇਉਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪੂਰਨ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ । । ਉਹ ਸੁਣਦਾ ਹੋਇਆ ‘ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ’ ਜਪਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਸ ਨੇ ਹੌਂਸਲਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੁੜ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣਗੇ , ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਣਗੇ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇਜੇ ਖੱਤਰੀ ਨੂੰ ਬਲੋਲਪੁਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਆਖ ਦਿੱਤਾ , “ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਗੁਲਾਬੇ ਮਸੰਦ ਦੇ ਘਰ ਹਨ । ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ । ” ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਨਾਲ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ ਸੁਣ ਲਈਆਂ । ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਚੌਧਰੀ ਕੋਲ ਨੱਠ ਗਿਆ । ਸਿਆਣੇ ਤਦੇ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ , ਗੱਲ ਸੰਭਲ ਕੇ ਕਰੋ , ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕੰਨ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਵ ਵੀ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਕੰਧ ਪਿੱਛੇ ਪ੍ਰਦੇਸ , ਕੀ ਪਤਾ ਕੌਣ ਹੈ । ਤੇਜੇ ਤੇ ਪੂਰਨ…
ਨੇ ਇਹ ਧਿਆਨ ਨਾ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਮਨ ਦੀ ਮੌਜ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਲੋਰ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਗਏ । ਉਹ ਬੰਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਮੁੜ ਆਏ , ਜਿਹੜੇ ਤੇਜੇ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜੇ ਸਨ , ਦੁਰਗੀ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਗਏ । “ ਕਿਉਂ ਓਏ ਖ਼ਾਲੀ ਆ ਗਏ ? ” “ ਘਰ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆ ਹੈ । ਕੋਈ ਜੀਅ ਨਹੀਂ । ” ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । “ ਕਿਥੇ ਗਏ ? ” “ ਪੁੱਛਣ ‘ ਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ । ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤਾਂ , ਭਾਂਡੇ ਆਦਿਕ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ । ਨਾ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ” ਇਕ ਨੇ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਝੱਟ ਕਿਹਾ , “ ਜਨਾਬ ! ਨਿਗਾਹ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਹੋਰ ਦਾ ਹੋਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ” । ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰਨ ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਪਿਆ , “ ਮੈਂ ਸੱਚ ਆਖਦਾ ਹਾਂ , ਉਸ ਘਰ ਨਾ ਜਾਣਾ , ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਓਗੇ । ਤੁਸਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ “ । ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੁੱਤਿਆ , ਦੱਸ ਦੇ ਤੇਰਾ ਗੁਰੂ ਕਿਥੇ ਹੈ ? ਨਹੀਂ ਤੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾਏਂਗਾ । ” “ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿਉ । ” “ ਮਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈਂ ? ” “ ਹਾਂ , ਹੁਣ ਮਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ । ” “ ਹੁਣ ਕੀ ਹੈ ? ” “ ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਰਾਖਾ ਆ ਗਿਆ । ” “ ਕੌਣ ? ” ਮੇਰਾ ਭਰੋਸਾ , ਮੇਰਾ ਮਨ । ” “ ਮੇਰਾ ਰਾਖਾ , “ ਤੇਰਾ ਮਨ ਕਿਥੇ ਹੈ ? ” “ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦਾ । ਨਾ ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ ਦਿਸ ਸਕਦਾ ਹੈ । ” ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਉਹ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੰਗ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਨਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ “ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ? ” ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ । “ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ । ” ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । “ ਮੈਂ ਪਾਗ਼ਲ ਨਹੀਂ ਚੌਧਰੀ , ਪਾਗ਼ਲ …. ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਹਾਂ । ਔਹ ਦੇਖੋ ! ਮੇਰਾ ਰਾਖਾ ਆ ਗਿਆ । ਆ ਗਿਆ । ਆਹਾ ! ਆ ਗਿਆ !! ” ਪੂਰਨ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਬੁੜਕ ਬੁੜਕ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਮਟਕਾ ਕੇ ਉਹ ਬੋਲੀ ਗਿਆ । ਉਸ ਦਾ ਬੋਲਣਾ ਚੌਧਰੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਗੁੰਜਾਉਣ ਲੱਗਾ । “ ਸੱਚ ਹੀ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ । “ ਠੰਡ ਬਹੁਤ ਹੈ , ਸਰਸਾਮ ਹੋ ਗਿਆ । ” ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਕੁੱਟਣ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਹੁਣ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੱਸੇਗਾ । ” “ ਜਨਾਬ ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਕ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ! “ ਕੀ ? ” “ ਇਹ ਜਿਹੜਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਾਲਾ ਪੀਰ ਹੈ — ਖ਼ੁਦਾ ਜਾਣੇ ….. ਜ਼ਰੂਰ ਅਜ਼ਮਤ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਦੇਖੋ ਨਾ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀਂਦੀ ਹੈ — ਉਹੋ ਹੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ …..। ” “ ਐਵੇਂ ਦਾ ਭਰਮ ਹੈ , ਜੇ ਅਜ਼ਮਤ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਤੇ ਚਮਕੌਰ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਨੱਠਦਾ ? ਐਸਾ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ” “ ਇਕ ਥਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਸਰੀ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰਨਾ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ । ਦੇਖੋ ਨਾ ਨਬੀ ਰਸੂਲ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਮੱਕੇ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਸੀ , ਪਰ .. “ ਚਲੋ …. ਘਰ ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਉ । ” “ ਜ਼ਰੂਰ ….. ਮੈਂ ਤਾਂ ਤਿਆਰ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੇਵਕ ਹਾਂ । ਪੱਕਾ ਸੇਵਕ ” ਚੌਧਰੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਤੇ ਪੂਰਨ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੰਧਨ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਚੇਤਾ ਨਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਪੂਰਨ ਨੂੰ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਬੰਧਨ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਉਸ ਕੋਲ ਐਸਾ ਬਲ ਆਇਆ ਕਿ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੀ ਨੱਠ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ । ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੌਧਰੀ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦਾ ਘਰ ਘਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ । ਅਕਾਲ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ , ਜਿਹੜੇ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਗੋਵਿੰਦ ਦਾ ਰੂਪ ਸਨ ।
( ਚਲਦਾ )