ਅੰਗ : 652-653
ਸਲੋਕੁ ਮਃ ੪ ॥ ਅੰਤਰਿ ਅਗਿਆਨੁ ਭਈ ਮਤਿ ਮਧਿਮ ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਪਰਤੀਤਿ ਨਾਹੀ ॥ ਅੰਦਰਿ ਕਪਟੁ ਸਭੁ ਕਪਟੋ ਕਰਿ ਜਾਣੈ ਕਪਟੇ ਖਪਹਿ ਖਪਾਹੀ ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਕਾ ਭਾਣਾ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵੈ ਆਪਣੈ ਸੁਆਇ ਫਿਰਾਹੀ ॥ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ ਜੇ ਆਪਣੀ ਤਾ ਨਾਨਕ ਸਬਦਿ ਸਮਾਹੀ ॥੧॥ ਮਃ ੪ ॥ ਮਨਮੁਖ ਮਾਇਆ ਮੋਹਿ ਵਿਆਪੇ ਦੂਜੈ ਭਾਇ ਮਨੂਆ ਥਿਰੁ ਨਾਹਿ ॥ ਅਨਦਿਨੁ ਜਲਤ ਰਹਹਿ ਦਿਨੁ ਰਾਤੀ ਹਉਮੈ ਖਪਹਿ ਖਪਾਹਿ ॥ ਅੰਤਰਿ ਲੋਭੁ ਮਹਾ ਗੁਬਾਰਾ ਤਿਨ ਕੈ ਨਿਕਟਿ ਨ ਕੋਈ ਜਾਹਿ ॥ ਓਇ ਆਪਿ ਦੁਖੀ ਸੁਖੁ ਕਬਹੂ ਨ ਪਾਵਹਿ ਜਨਮਿ ਮਰਹਿ ਮਰਿ ਜਾਹਿ ॥ ਨਾਨਕ ਬਖਸਿ ਲਏ ਪ੍ਰਭੁ ਸਾਚਾ ਜਿ ਗੁਰ ਚਰਨੀ ਚਿਤੁ ਲਾਹਿ ॥੨॥ ਪਉੜੀ ॥ ਸੰਤ ਭਗਤ ਪਰਵਾਣੁ ਜੋ ਪ੍ਰਭਿ ਭਾਇਆ ॥ ਸੇਈ ਬਿਚਖਣ ਜੰਤ ਜਿਨੀ ਹਰਿ ਧਿਆਇਆ ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ਭੋਜਨੁ ਖਾਇਆ ॥ ਸੰਤ ਜਨਾ ਕੀ ਧੂਰਿ ਮਸਤਕਿ ਲਾਇਆ ॥ ਨਾਨਕ ਭਏ ਪੁਨੀਤ ਹਰਿ ਤੀਰਥਿ ਨਾਇਆ ॥੨੬॥
ਅਰਥ: (ਮਨਮੁਖ ਦੇ) ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਅਗਿਆਨ ਹੈ, (ਉਸ ਦੀ) ਅਕਲਿ ਹੋਛੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਉਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਦਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਮਨ ਵਿਚ ਧੋਖਾ (ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭੀ) ਉਹ ਸਾਰਾ ਧੋਖਾ ਹੀ ਧੋਖਾ ਵਰਤਦਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। (ਮਨਮੁਖ ਬੰਦੇ ਆਪ) ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ) ਦੁਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ (ਭਾਵ, ਭਾਣਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ) ਤੇ ਆਪਣੀ ਗ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਪਿਛੇ ਭਟਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ; ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! ਜੇ ਹਰੀ ਆਪਣੀ ਮੇਹਰ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ॥੧॥ ਮਾਇਆ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸੇ ਹੋਏ ਮਨਮੁਖਾਂ ਦਾ ਮਨ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਇਕ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਟਿਕਦਾ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਦਿਨ ਰਾਤ (ਮਾਇਆ ਵਿਚ) ਸੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਆਪ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੋਭ-ਰੂਪ ਵੱਡਾ ਹਨੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਢੁਕਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਦੁਖੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਦੇ ਸੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਦਾ ਜੰਮਣ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਚਿੱਤ ਜੋੜਨ, ਤਾਂ ਸੱਚਾ ਹਰੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਲਏ ॥੨॥ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੰਤ ਹਨ, ਭਗਤ ਹਨ ਉਹੀ ਕਬੂਲ ਹਨ। ਉਹੋ ਮਨੁੱਖ ਸਿਆਣੇ ਹਨ ਜੋ ਹਰੀ-ਨਾਮ ਸਿਮਰਦੇ ਹਨ। ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਾਮ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ-ਰੂਪ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਚਰਨ-ਧੂੜ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਲਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! (ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ) ਹਰੀ (ਦੇ ਭਜਨ-ਰੂਪ) ਤੀਰਥ ਤੇ ਨ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਵਿੱਤ੍ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ॥੨੬॥
अंग : 652-653
सलोकु मः ४ ॥ अंतरि अगिआनु भई मति मधिम सतिगुर की परतीति नाही ॥ अंदरि कपटु सभु कपटो करि जाणै कपटे खपहि खपाही ॥ सतिगुर का भाणा चिति न आवै आपणै सुआइ फिराही ॥ किरपा करे जे आपणी ता नानक सबदि समाही ॥१॥ मः ४ ॥ मनमुख माइआ मोहि विआपे दूजै भाइ मनूआ थिरु नाहि ॥ अनदिनु जलत रहहि दिनु राती हउमै खपहि खपाहि ॥ अंतरि लोभु महा गुबारा तिन कै निकटि न कोई जाहि ॥ ओइ आपि दुखी सुखु कबहू न पावहि जनमि मरहि मरि जाहि ॥ नानक बखसि लए प्रभु साचा जि गुर चरनी चितु लाहि ॥२॥ पउड़ी ॥ संत भगत परवाणु जो प्रभि भाइआ ॥ सेई बिचखण जंत जिनी हरि धिआइआ ॥ अम्रितु नामु निधानु भोजनु खाइआ ॥ संत जना की धूरि मसतकि लाइआ ॥ नानक भए पुनीत हरि तीरथि नाइआ ॥२६॥
अर्थ: (मनमुख के) हृदय में अज्ञान है, (उस की) अक्ल मंदी होती है और सतिगुरू के ऊपर उस को सिदक नहीं होता; मन में धोखा (होने के कारण संसार में भी) वह सारा धोखा ही धोखा होता समझता है। (मनमुख मनुष्य खुद) दुःखी होते हैं (और अन्यों को) दुःखी करते हैं; सतिगुरू का हुक्म उनके चित में नही आता (भावार्थ, हुक्म नही मानते) और अपनी मत के पीछे भटकते रहते हैं; हे नानक जी! अगर हरी अपनी मेहर करे, तो ही वह गुरू के श़ब्द में लीन होते हैं ॥१॥ माया के मोह में फंसे हुए मनमुखों का मन माया के प्यार में एक जगह नहीं टिकता। हर समय दिन रात (माया में) जलते रहते हैं। अहंकार में आप दुःखी होते हैं, अन्यों को दुःखी करते हैं। उनके अंदर लोभ-रूपी बड़ा अंधेरा होता है, कोई मनुष्य उनके पास नही जाता। वह अपने अाप ही दुःखी रहते हैं, कभी सुखी नही होते, सदा जन्म मरण के चक्रों में पड़े रहते हैं। हे नानक जी! अगर वह गुरू के चरणों में चित जोड़न, तो सच्चा हरी उनको बख़्श़ लएगा ॥२॥ जो मनुष्य प्रभू को प्यारे हैं, वह संत हैं, वह भगत हैं वही कबूल हैं। वही मनुष्य सियाने हैं जो हरी-नाम सिमरते हैं। आत्मिक जीवन देने वाला नाम ख़ज़ाना-रूपी भोजन खाते हैं, और संतो की चरण-धूल अपने माथे पर लगाते हैं। हे नानक जी! (इस तरह के मनुष्य) हरी (के भजन-रूपी) तीर्थ में नहाते हैं और पवित्र हो जाते हैं ॥२६॥
ਅੰਗ : 461
ਆਸਾ ਮਹਲਾ ੫ ॥*
*ਦਿਨੁ ਰਾਤਿ ਕਮਾਇਅੜੋ ਸੋ ਆਇਓ ਮਾਥੈ ॥ ਜਿਸੁ ਪਾਸਿ ਲੁਕਾਇਦੜੋ ਸੋ ਵੇਖੀ ਸਾਥੈ ॥ ਸੰਗਿ ਦੇਖੈ ਕਰਣਹਾਰਾ ਕਾਇ ਪਾਪੁ ਕਮਾਈਐ ॥ ਸੁਕ੍ਰਿਤੁ ਕੀਜੈ ਨਾਮੁ ਲੀਜੈ ਨਰਕਿ ਮੂਲਿ ਨ ਜਾਈਐ ॥ ਆਠ ਪਹਰ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਸਿਮਰਹੁ ਚਲੈ ਤੇਰੈ ਸਾਥੇ ॥ ਭਜੁ ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਸਦਾ ਨਾਨਕ ਮਿਟਹਿ ਦੋਖ ਕਮਾਤੇ ॥੧॥ ਵਲਵੰਚ ਕਰਿ ਉਦਰੁ ਭਰਹਿ ਮੂਰਖ ਗਾਵਾਰਾ ॥ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਦੇ ਰਹਿਆ ਹਰਿ ਦੇਵਣਹਾਰਾ ॥ ਦਾਤਾਰੁ ਸਦਾ ਦਇਆਲੁ ਸੁਆਮੀ ਕਾਇ ਮਨਹੁ ਵਿਸਾਰੀਐ ॥ ਮਿਲੁ ਸਾਧਸੰਗੇ ਭਜੁ ਨਿਸੰਗੇ ਕੁਲ ਸਮੂਹਾ ਤਾਰੀਐ ॥ ਸਿਧ ਸਾਧਿਕ ਦੇਵ ਮੁਨਿ ਜਨ ਭਗਤ ਨਾਮੁ ਅਧਾਰਾ ॥ ਬਿਨਵੰਤਿ ਨਾਨਕ ਸਦਾ ਭਜੀਐ ਪ੍ਰਭੁ ਏਕੁ ਕਰਣੈਹਾਰਾ ॥੨॥ ਖੋਟੁ ਨ ਕੀਚਈ ਪ੍ਰਭੁ ਪਰਖਣਹਾਰਾ ॥ ਕੂੜੁ ਕਪਟੁ ਕਮਾਵਦੜੇ ਜਨਮਹਿ ਸੰਸਾਰਾ ॥ ਸੰਸਾਰੁ ਸਾਗਰੁ ਤਿਨ੍ਹ੍ਹੀ ਤਰਿਆ ਜਿਨ੍ਹ੍ਹੀ ਏਕੁ ਧਿਆਇਆ ॥ ਤਜਿ ਕਾਮੁ ਕ੍ਰੋਧੁ ਅਨਿੰਦ ਨਿੰਦਾ ਪ੍ਰਭ ਸਰਣਾਈ ਆਇਆ ॥ ਜਲਿ ਥਲਿ ਮਹੀਅਲਿ ਰਵਿਆ ਸੁਆਮੀ ਊਚ ਅਗਮ ਅਪਾਰਾ ॥ ਬਿਨਵੰਤਿ ਨਾਨਕ ਟੇਕ ਜਨ ਕੀ ਚਰਣ ਕਮਲ ਅਧਾਰਾ ॥੩॥ ਪੇਖੁ ਹਰਿਚੰਦਉਰੜੀ ਅਸਥਿਰੁ ਕਿਛੁ ਨਾਹੀ ॥ ਮਾਇਆ ਰੰਗ ਜੇਤੇ ਸੇ ਸੰਗਿ ਨ ਜਾਹੀ ॥ ਹਰਿ ਸੰਗਿ ਸਾਥੀ ਸਦਾ ਤੇਰੈ ਦਿਨਸੁ ਰੈਣਿ ਸਮਾਲੀਐ ॥ ਹਰਿ ਏਕ ਬਿਨੁ ਕਛੁ ਅਵਰੁ ਨਾਹੀ ਭਾਉ ਦੁਤੀਆ ਜਾਲੀਐ ॥ ਮੀਤੁ ਜੋਬਨੁ ਮਾਲੁ ਸਰਬਸੁ ਪ੍ਰਭੁ ਏਕੁ ਕਰਿ ਮਨ ਮਾਹੀ ॥ ਬਿਨਵੰਤਿ ਨਾਨਕੁ ਵਡਭਾਗਿ ਪਾਈਐ ਸੂਖਿ ਸਹਜਿ ਸਮਾਹੀ ॥੪॥੪॥੧੩॥
ਅਰਥ: ਜੋ ਕੁਝ ਦਿਨ ਰਾਤ ਹਰ ਵੇਲੇ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ ਕੰਮ ਤੂੰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਸਕਾਰ-ਰੂਪ ਬਣ ਕੇ ਤੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉੱਕਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਪਾਸੋਂ ਤੂੰ (ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ) ਲੁਕਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਉਹ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੈਠਾ ਵੇਖਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਹਾਰ (ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਦੇ) ਨਾਲ (ਬੈਠਾ ਹਰੇਕ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ) ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਕੋਈ ਮੰਦ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, (ਸਗੋਂ) ਭਲਾ ਕਰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ (ਨਾਮ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ) ਨਰਕ ਵਿਚ ਕਦੇ ਭੀ ਨਹੀਂ ਪਈਦਾ। ਅੱਠੇ ਪਹਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਦਾ ਰਹੁ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਥ ਕਰੇਗਾ। ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! (ਆਖੋ-ਹੇ ਭਾਈ!) ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ ਵਿਚ ਟਿਕ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਭਜਨ ਕਰਿਆ ਕਰ (ਭਜਨ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ ਪਿਛਲੇ) ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਵਿਕਾਰ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ॥੧॥ ਹੇ ਮੂਰਖ! ਹੇ ਗੰਵਾਰ! ਤੂੰ (ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ) ਵਲ-ਛਲ ਕਰ ਕੇ (ਆਪਣਾ) ਪੇਟ ਭਰਦਾ ਹੈਂ (ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਂਦਾ ਹੈਂ। ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਭੁੱਲ ਚੁਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ) ਹਰੀ ਦਾਤਾਰ (ਸਭਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ) ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਭ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਮਾਲਕ ਸਦਾ ਦਇਆਵਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਤੋਂ ਭੁਲਾਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ ਵਿਚ ਮਿਲ (-ਬੈਠ), ਝਾਕਾ ਲਾਹ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਭਜਨ ਕਰਿਆ ਕਰ, (ਭਜਨ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ) ਸਾਰੀਆਂ ਕੁਲਾਂ ਤਾਰ ਲਈਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋਗ-ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਗੇ ਜੋਗੀ, ਜੋਗ-ਸਾਧਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਦੇਵਤੇ, ਸਮਾਧੀਆਂ ਲਾਣ ਵਾਲੇ, ਭਗਤ-ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਰਿ-ਨਾਮ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਬਣਿਆ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਜੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਦਾ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਭਜਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ॥੨॥ (ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ) ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, (ਪਰਮਾਤਮਾ ਖਰੇ ਖੋਟੇ ਦੀ) ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਜੇਹੜੇ ਮਨੁੱਖ (ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਠੱਗਣ ਵਾਸਤੇ) ਝੂਠ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ (ਮੁੜ ਮੁੜ) ਜੰਮਦੇ (ਮਰਦੇ) ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ,* *ਉਹ ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘ ਗਏ ਹਨ। ਜੇਹੜੇ ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧ ਤਿਆਗ ਕੇ ਭਲਿਆਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਛੱਡ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਰਨ ਆ ਗਏ ਹਨ, (ਉਹ ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘ ਗਏ ਹਨ।) (ਹੇ ਭਾਈ!) ਜੇਹੜਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਪਹੁੰਚ ਹੈ ਤੇ ਬੇਅੰਤ ਹੈ, ਨਾਨਕ ਜੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕਾਂ (ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ) ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਕੋਮਲ ਚਰਨ ਉਸ ਦੇ ਸੇਵਕਾਂ ਲਈ ਆਸਰਾ ਹਨ ॥੩॥ (ਇਹ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਜੋ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ) ਧੂਏਂ ਦਾ ਪਹਾੜ (ਕਰ ਕੇ) ਵੇਖ (ਇਸ ਵਿਚ) ਕੋਈ ਭੀ ਚੀਜ਼ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ। ਮਾਇਆ ਦੇ ਜਿਤਨੇ ਭੀ ਮੌਜ-ਮੇਲੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਰੇ (ਕਿਸੇ ਦੇ) ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਸਦਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਨਿਭਣ ਵਾਲਾ ਸਾਥੀ ਹੈ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਸਾਂਭ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਭੀ (ਸਦਾ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ) ਨਹੀਂ (ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ) ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਿਆਰ (ਮਨ ਵਿਚੋਂ) ਸਾੜ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਤਰ, ਜਵਾਨੀ, ਧਨ, ਆਪਣਾ ਹੋਰ ਸਭ ਕੁਝ-ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਮਝ। ਨਾਨਕ ਜੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ (-ਹੇ ਭਾਈ!) ਪਰਮਾਤਮਾ ਵੱਡੀ ਕਿਸਮਤਿ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਦਾ) ਆਨੰਦ ਵਿਚ ਆਤਮਕ ਅਡੋਲਤਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ॥੪॥੪॥੧੩॥
अंग : 461
आसा महला ५ ॥*
*दिनु राति कमाइअड़ो सो आइओ माथै ॥ जिसु पासि लुकाइदड़ो सो वेखी साथै ॥ संगि देखै करणहारा काइ पापु कमाईऐ ॥ सुक्रितु कीजै नामु लीजै नरकि मूलि न जाईऐ ॥ आठ पहर हरि नामु सिमरहु चलै तेरै साथे ॥ भजु साधसंगति सदा नानक मिटहि दोख कमाते ॥१॥ वलवंच करि उदरु भरहि मूरख गावारा ॥ सभु किछु दे रहिआ हरि देवणहारा ॥ दातारु सदा दइआलु सुआमी काइ मनहु विसारीऐ ॥ मिलु साधसंगे भजु निसंगे कुल समूहा तारीऐ ॥ सिध साधिक देव मुनि जन भगत नामु अधारा ॥ बिनवंति नानक सदा भजीऐ प्रभु एकु करणैहारा ॥२॥ खोटु न कीचई प्रभु परखणहारा ॥ कूड़ु कपटु कमावदड़े जनमहि संसारा ॥ संसारु सागरु तिन्ही तरिआ जिन्ही एकु धिआइआ ॥ तजि कामु क्रोधु अनिंद निंदा प्रभ सरणाई आइआ ॥ जलि थलि महीअलि रविआ सुआमी ऊच अगम अपारा ॥ बिनवंति नानक टेक जन की चरण कमल अधारा ॥३॥ पेखु हरिचंदउरड़ी असथिरु किछु नाही ॥ माइआ रंग जेते से संगि न जाही ॥ हरि संगि साथी सदा तेरै दिनसु रैणि समालीऐ ॥ हरि एक बिनु कछु अवरु नाही भाउ दुतीआ जालीऐ ॥ मीतु जोबनु मालु सरबसु प्रभु एकु करि मन माही ॥ बिनवंति नानकु वडभागि पाईऐ सूखि सहजि समाही ॥४॥४॥१३॥
अर्थ: जो कुछ दिन रात हर समय अच्छा बुरा काम तूँ किया है, वह संस्कार-रूप बन कर तेरे मन में लिखा गया है। जिस से तूँ (अपने किए काम) छुपा रहा हैं वह तो तेरे साथ ही बैठा देखता जा रहा है। सिरजनहार (प्रत्येक जीव के) साथ (बैठा प्रत्येक के किए काम) देखता रहता है। सो कोई बुरा काम नहीं करना चाहिए, (बल्कि) अच्छा काम करना चाहिए, परमात्मा का नाम सिमरन करना चाहिए (नाम की बरकत से) नर्क में कभी भी नहीं जाना पड़ता। आठों पहर परमात्मा का नाम सिमरता रह, परमात्मा का नाम तेरे साथ जाएगा। हे नानक जी! (कहो-हे भाई!) साध संगत में टिक कर परमात्मा का भजन किया कर (भजन की बरकत से पिछले) किए हुए विकार मिट जाते हैं ॥१॥ हे मुर्ख! हे गंवार! तूँ (ओरों से) छल कपट कर के (अपना) पेट भरता हैं (रोजी कमाता है। तुझे यह बात भुल चुकी हुई है कि) हरी दातार (सब जीवों को) प्रत्येक चीज दे रहा है। सब दातें देने वाला मालिक सदा दयावान रहता है, उस को कभी भी अपने मन से भुलाना नहीं चाहिए। साध संगत में मिल (-बैठ), झिझक उतार कर उस का भजन किया कर, (भजन की बरकत से अपनी) सारी कुलें तर जाती हैं। योग-साधना में पूर्ण योगी, योग-साधन करने वाले, देवते, समाधी लगाने वाले, भक्त-सभी की जिन्दगी का हरी-नाम ही सहारा बना चला आ रहा है। नानक जी बेनती करते* *हैं, सदा उस परमात्मा का भजन करना चाहिए जो आप ही सारे संसार का पैदा करने वाला है ॥२॥ (कभी किसी से) धोखा नहीं करना चाहिए, (परमात्मा खरे खोटे की) पहचान करने की समर्था रखता है। जो मनुष्य (ओरों को ठगने के लिए) झूठ बोलते हैं, वह संसार में (दुबारा दुबारा) जमते (मरते) रहते हैं। जिन मनुष्यों ने एक परमात्मा का सिमरन किया है, वह संसार-समुँद्र से पार निकल गए हैं। जो काम क्रोध त्याग कर अच्छों की निंदा छोड़ कर प्रभू की शरण आ गए हैं, (वह संसार-समुँद्र से पार निकल गए हैं।) (हे भाई!) जो परमात्मा पानी में धरती में आकाश़ में सभी जगह मौजूद है, जो सब से उच्चा है, जो अपहुँच है और बेअंत है, नानक जी बेनती करते हैं, वह अपने सेवकों (की जिंदगी) का सहारा है, उस के सुंदर कोमल चरण उस के सेवकों के लिए आसरा हैं ॥३॥ (यह सारा संसार जो दिख रहा है इस को) धूएं का पहाड़ (कर के) देख (इस में) कोई भी चीज सदा कायम रहने वाली नहीं। माया के जितने भी मौज-मेले हैं वह सभी (किसी के) साथ नहीं जाते। परमात्मा ही सदा तेरे साथ निभन वाला साथी है, दिन रात हर समय उस को अपने हृदय में संभाल कर रखना चाहिए। एक परमात्मा के बिना अन्य कुछ भी (सदा टिके रहने वाला) नहीं (इस लिए परमात्मा के बिना) कोई अन्य प्यार (मन में से) निकाल देना चाहिए। मित्र, जवानी, धन, अपना अन्य सब कुछ-यह सब कुछ एक परमात्मा को ही अपने मन में समझ। नानक जी बेनती करते हैं (-हे भाई!) परमात्मा बड़ी किस्मत से मिलता है (जिन को मिलता है वह सदा) आनंद में आतमिक अडोलता में लीन रहते हैं ॥४॥४॥१३॥*
ਨੂੰਨ ਨਿਕਲ ਚਲ ਘੋੜਿਆ ਕਿਲੇ ਦੀ ਵਲ
ਅਸਾਂ ਪਾਵਣਾਂ ਨਹੀਂ’ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਫੇਰਾ ।
ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਐ ਕਹਿਰ ਕਲੂਰ ਵਾਲੀ
ਘਾਇਲ ਹੋਇਆ ਏ ਅੱਜ ਅਸਵਾਰ ਤੇਰਾ ।
ਮੇਰੇ ਬਾਂਕਿਆ ਛੈਲ ਛਬੀਲਿਆ ਓ
ਹੈਂ ਤੂੰ ਸੈਆਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਯਾਰ ਮੇਰਾ ।
ਕਾਦਰਯਾਰ ਜੇ ਲੈ ਚਲੇਂ ਅੱਜ ਡੇਰੇ
ਤੇਰਾ ਕਦੀ ਨਾ ਭੁੱਲਸੀ ਪਿਆਰ ਸ਼ੇਰਾ।
ਬਾਤਾਂ ਨਲਵੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀਆਂ ~8
* (ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ) ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਦਾ ਐਸਾ ਸਿੱਕਾ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹਰੀਆ ਆਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦਹਰਾੳਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ‘ਲਾਕੇ ਵਿਚ ਮਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਵਾ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਵਰਤਦੀਆਂ ਹਨ।(ਸ.ਮ.ਲਤੀਫ)
* ਇਲਾਕਾ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਮੇਂ ਤੋ ਇਸ ਕਦਰ ਇਸ ਕਾ ਰੋਅਬ ਥਾ ਕਿ ਮਾਏਂ ਅਪਨੇ ਸ਼ੀਰ ਖੋਰ ਬੱਚੋਂ ਕੋ ਕਹਾ ਕਰਤੀ ਥੀਂ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਮ ਨੇਕ ਨਹੀਂ ਬਨੋਗੇ ਤੋ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਤੁਮ ਕੋ ਪਕੜ ਕਰ ਲੇ ਜਾਏਗਾ ਔਰ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਤੋ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਕੋ ਏਕ ਹਊਆ ਖਿਆਲ ਕਰਤੇ ਥੇ।(ਮੀਰ ਅਹਿਮਦ)
* ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ , ਵਰਤਾਓ , ਖੁੱਲ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਅਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੀਆਂ ਸਨ(ਮੋਹਨ ਲਾਲ)
*ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੇ ਚੰਗੇ ਕਿਰਦਾਰ ਤੇ ਉੱਚੇ ਇਖਲਾਕ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ(ਸ.ਲ.ਸੂਰੀ)
*ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਇਖਲਾਕ ਵਾਲਾ ਤੇ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ , ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਥਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਦਾ ਰੂਪ ਸੀ(ਪਾਨੀਕਰ)
* ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਉ ਦੇ ਵਕਤ ਵੇਲੇ ਲੋਕ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਫ਼ਗਾਨ ਡਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਡਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।( ਨੰਦ ਗੋਪਾਲ)
* ਜੇਕਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਚਿਰ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਸਮਾਨ ਤੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿਚ ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਯੂਰਪ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ(ਲੰਡਨ ਦਾ ਇਕ ਅਖਬਾਰ)
* ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਵਾਹਿਦ ਇਕੋ ਇਕ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਦਿੱਤੀ।
* ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਬਿਲੀਆਨਾਇਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ 10 ਮਹਾਨ ਜੇਤੂ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਸਮਾਧ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਬਣਵਾਈ , ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਬਣਾ ਕੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਰਖ ਦਿੱਤਾ ,ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਲਕ ਤਕਸੀਮ ਕਰਨ ਤਕ ਤਨਖਾਹ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ, ਸਾਲ 2019 ਵਿਚ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪਿਸ਼ਾਵਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਸਮਾਧ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਅਕੀਦਤ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਂਟ ਕੀਤੇ
ਬਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਰਾਮੂੰਵਾਲੀਆ
30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1837 ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ
ਜ਼ੋਏ-ਜ਼ਾਹਰਾ ਰਹੇ ਨਾ ਜ਼ਰਾ ਕਾਇਮ,
ਐਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਡੰਗਿਆ ਜੀ।
ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਤਲਵਾਰ ਫੜਕੇ,
ਮੂੰਹ ਸੈਆਂ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਰੰਗਿਆ ਜੀ।
ਅੱਜ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਬਾਰੇ ਓਹ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਘੱਟ ਪਤਾ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੇ 100 ਕ ਸਵਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਚਨੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਕਿ ਓਹਦੀ ਘਰਵਾਲ਼ੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੰਡਪ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਚੱਕ ਕੇ ਮਿਚਨੀ ਦੇ ਖਾਨ ਕੋਲ ਲੈ ਗਏ ਨੇ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਨੇ 100 ਸਵਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਚਨੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਖਾਨ ਕੋਲ਼ 5000 ਫੌਜ ਸੀ, ਓਹ 500 ਦਾ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਤੇ ਲੜਾਈ ਚ ਮਰਿਆ ਗਿਆ, ਫੇਰ ਓਹਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਵੰਗਾਰਿਆ ਤੇ ਓਹ ਵੀ ਮਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ
ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰੀ ਦੇਖ ਕੇ ਕਈ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰਾ ਲਏ
ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਲੇਖਕ ਡਾਰਮਸਟੇਟਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਹਰ ਸਾਲ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਪਠਾਣਾਂ ਤੋਂ ਟੈਕਸ ਲੈਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਬਾਦ ਤੱਕ ਮਾਵਾਂ ਬਚਿਆ ਨੂੰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਡਰਾਉਂਦੀਆਂ ਸੀ, ਤੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਓਹ ਥਾਂ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਜਿੱਥੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਇੱਜੜ ਸਮਝ ਕੇ ਕਰਦਾ ਸੀ
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੇਲੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਓਲਫ ਕੈਰੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਓਹਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵੇਲ਼ੇ ਓਹਨੂੰ ਇੱਕ ਪਠਾਣ ਨੇ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਰਦਾਰ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਫਲਾਹੀ ਦੀ ਦਾਤਣ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਠਾਣ ਓਥੋਂ ਲੰਘਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਤੁਸੀਂ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਬੇਖੌਫ ਇੱਕਲੇ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਹੋ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਔਖੀ ਘੜੀ ਚ ਗੁਰੂ ਸਾਡੀ ਰਾਖੀ ਆਪ ਕਰਦਾ ਹੈ,
ਪਠਾਣ ਨੇ ਰੋਹ ਚ ਕਿਹਾ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰ ਮੈਂ ਵਾਦਾ ਕਰਦਾਂ ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗਾ
ਸਰਦਾਰ ਓਹਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ, ਪਠਾਣ ਨੇ ਇੱਕ ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਢਾਲ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇੱਕ ਆਪ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਡੱਕ ਲਿਆ ਫੇਰ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਤਲਵਾਰ ਢਾਲ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਪਠਾਣ ਦੀ ਵੱਖੀ ਚੀਰ ਗਈ, ਸਰਦਾਰ ਓਸੇ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਦਸਤਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕਪੜਾ ਪਾੜ ਕੇ ਓਹਦੇ ਜ਼ਖਮ ਨੂੰ ਬੰਨਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ, ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਜਦ ਤੇਰੇ ਹਥ ਚ ਤਲਵਾਰ ਸੀ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਜ਼ਖਮੀ ਹੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ ਤੇਰੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਕਰਨੀ
ਓਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਛਡ ਕੇ ਆਉਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਬਾਦ ਚ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਪਠਾਣ ਬਹੁਤ ਪਛਤਾਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਐਵੇਂ ਹੀ ਛਡ ਦਿੱਤਾ
ਇੱਕ ਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜਨਰਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੀਨ ਵੀ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੀਨ ਫਤਹਿ ਕਰਨ ਲਈ ਗੋਰੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਇਹ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਚੀਨ ਨੂੰ ਫਤਹਿ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਦਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ
ਜਦੋਂ ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਦੇ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਲਾਹੌਰ ਚ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਚੱਕ ਕੇ 50000 ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਕੇਵਲ 600 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਸੀ
ਜਦੋਂ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਦੀ ਖਬਰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਚ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਓਹ ਆਪਣੀ 10000 ਫੌਜ ਨਾਲ਼ ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1837 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਤੇ ਜਮਰੌਦ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ ।
30 ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਜਮਰੌਦ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਲੜਾਈ ਭਖ ਗਈ, 10000 ਹਜ਼ਾਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੇ ਪੰਜ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੇੜ ਦਿੱਤੇ, ਪਰ ਇਸ ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਸੀ, ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜੋ ਜਾਨ ਲੇਵਾ ਸਾਬਤ ਹੋਈਆਂ
ਸਰਦਾਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਗੁਪਤ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ, ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਉਸੇ ਰਾਤ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮਾਹਰਾਜ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਚ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ,
ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਉਸੇ ਰਾਤ ਕਿਲੇ ਚ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ ਸਸਕਾਰ ਬਾਦ ਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦਤ ਦੀ ਖਬਰ ਕਿਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸਿਰਫ ਚੋਣਵੇਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ
ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਏ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ ਪਰ ਓਹਨਾਂ ਚ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਏਨਾਂ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਓਹ 12 ਦਿਨ ਕਿਲੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜਿਊਂਦਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ
ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ 15000 ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਗਏ
ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਓਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਅੱਧਾ ਰਾਜ ਵੀ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਓਹ ਰਾਜ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਚ ਮੁੜ ਜਿੱਤ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਘਾਟ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ, ਤੇ ਓਹੀ ਹੋਇਆ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧ ਸਕਿਆ
ਇਸ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਬਾਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਸ਼ ਸਾਡੇ ਜਰਨੈਲ ਵੀ ਲੜਾਈ ਚ ਇਸ ਰੂਪ ਚ ਜਾਣ
ਕਈ ਹਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਗੋਲੀਆਂ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਮਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਆਪਣੇ ਨੇ ਹੀ ਮਾਰੀਆਂ ਸੀ
ਜਦੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਗਰਦਨ ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ, ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡੋਗਰਿਆਂ ਨੇ ਜਮਾਂਦਾਰ ਖੁਸ਼ਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ਼ ਕੇ ਫੌਜ ਚੋਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਵਾਈਆਂ ਸੀ
1837 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਬਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਨਾਜ਼ਿਮ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਚ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ਾਲ ਸਿੰਘ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਂਝਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਵਾਹ ਪਿਆ ਤਾਂ ਓਹਨਾਂ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਕਿਸੇ ਚਮਤਕਾਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਤੇ ਓਹ ਚਮਤਕਾਰ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਫ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਸੀ
ਇਹ ਸੂਰਮਾ ਸਿਰਫ 46 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਚ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਾ ਆਪਣਿਆਂ ਦੇ ਧੋਖੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਮੁੱਢ ਵੀ ਉਸੇ ਦਿਨ ਬੱਝ ਗਿਆ ।
ਵਿਨੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਦੇ ਘਰ 19 ਵੈਸਾਖ, ਸੰਮਤ 1620 (15 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1563) ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇ ਗੁਰੂ ਸਨ।ਬਚਪਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ 11 ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਨਾਨਾ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੰਡਿਤ ਬੇਣੀ ਕੋਲੋਂ, ਗਣਿਤ ਵਿੱਦਿਆ ਮਾਮਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਮਾ ਜੀ, ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ ਨੇ ਸਿਖਾਈ।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ 23 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1636 ਨੂੰ ਮੌ ਪਿੰਡ (ਤਹਿਸੀਲ ਫਿਲੌਰ) ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਧਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ 1 ਸਤੰਬਰ 1581 ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੱਥੋਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਤਿਲਕ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਉਸ ਵਕਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਦਸਤਾਰਬੰਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਏ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ ਰਚਣ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ, ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਸਰ (ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚੁਣੀ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 1601 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਗਸਤ 1604 ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕੰਮ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 36 ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਛੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ, 15 ਭਗਤਾਂ , 11 ਭੱਟਾਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੇਵਾ ਲਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਜਿਲਦ ਸਾਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 30 ਅਗਸਤ 1604 ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਹੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਥਮ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲਿਆ।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅਦੁੱਤੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਲਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਕਬੂਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਜ਼ਬਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਗ਼ੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਸਤਤ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।
ਅਖੀਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਚੰਦੂ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਯਾਸਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਧਾਰਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇੱਕ ਖਾਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਲਹੂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੀ ਕਤਰਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਨਾ ਡਿੱਗੇ।ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸੇ ਰੱਬੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਪਾਕ ਪਵਿੱਤਰ ਰੂਹ ਦੇ ਲਹੂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੀ ਕਤਰਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਡਿੱਗਿਆ ਤਾਂ ਓਨੀਆਂ ਈ ਹੋਰ ਪਾਕ ਰੂਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸੀਸ ’ਤੇ ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਪਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੇ ‘ ਦੀ ਧੁਨੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅੰਤ 16 ਮਈ, 1606 ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਵਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਹਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ।
ਉਮਦਤ ਤਵਾਰੀਕ ਦਾ ਲਿਖਾਰੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਿਰਤਾਜ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਲਮ ਲਹੂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦੀ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦਿਲ ਪਾਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਅਖੀਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦੀ ਹਾਂ:
ਜਿਹਨੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਸਾਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿੱਤੀ,ਉਹਦੇ ਉੱਤੋਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਵਾਰਨਾ ਏਂ
ਆਪਣੀ ਮੱਤ ਗੁਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਰੱਖੋ ,ਜੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਵਾਰਨਾ ਏਂ
ਬੰਦੇ ਦੀ ਕੀ ਹਸਤੀ ਅੱਗ ਅੱਗੇ ,ਰਾਖ ਇੱਕ ਪਲ ਵਿਚ ਕਰ ਦੇਵੇ
ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਰਤਾਜ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ ,ਕਿੰਝ ਬਲਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਠਾਰਨਾ ਏਂ!!
ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਰਤਾਜ,ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਧੰਨ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਤੇ ਕੋਟ ਕੋਟ ਪ੍ਰਣਾਮ।
ਰਜਨੀਸ਼(ਚੰਨ)
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਦੀਆਂ
ਸਰਬੱਤ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖ ਲੱਖ
ਮੁਬਾਰਕਾਂ
ਅੰਗ : 641-642
ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੫ ਘਰੁ ੨ ਅਸਟਪਦੀਆ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਪਾਠੁ ਪੜਿਓ ਅਰੁ ਬੇਦੁ ਬੀਚਾਰਿਓ ਨਿਵਲਿ ਭੁਅੰਗਮ ਸਾਧੇ ॥ ਪੰਚ ਜਨਾ ਸਿਉ ਸੰਗੁ ਨ ਛੁਟਕਿਓ ਅਧਿਕ ਅਹੰਬੁਧਿ ਬਾਧੇ ॥੧॥ ਪਿਆਰੇ ਇਨ ਬਿਧਿ ਮਿਲਣੁ ਨ ਜਾਈ ਮੈ ਕੀਏ ਕਰਮ ਅਨੇਕਾ ॥ ਹਾਰਿ ਪਰਿਓ ਸੁਆਮੀ ਕੈ ਦੁਆਰੈ ਦੀਜੈ ਬੁਧਿ ਬਿਬੇਕਾ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਮੋਨਿ ਭਇਓ ਕਰਪਾਤੀ ਰਹਿਓ ਨਗਨ ਫਿਰਿਓ ਬਨ ਮਾਹੀ ॥ ਤਟ ਤੀਰਥ ਸਭ ਧਰਤੀ ਭ੍ਰਮਿਓ ਦੁਬਿਧਾ ਛੁਟਕੈ ਨਾਹੀ ॥੨॥ ਮਨ ਕਾਮਨਾ ਤੀਰਥ ਜਾਇ ਬਸਿਓ ਸਿਰਿ ਕਰਵਤ ਧਰਾਏ ॥ ਮਨ ਕੀ ਮੈਲੁ ਨ ਉਤਰੈ ਇਹ ਬਿਧਿ ਜੇ ਲਖ ਜਤਨ ਕਰਾਏ ॥੩॥ ਕਨਿਕ ਕਾਮਿਨੀ ਹੈਵਰ ਗੈਵਰ ਬਹੁ ਬਿਧਿ ਦਾਨੁ ਦਾਤਾਰਾ ॥ ਅੰਨ ਬਸਤ੍ਰ ਭੂਮਿ ਬਹੁ ਅਰਪੇ ਨਹ ਮਿਲੀਐ ਹਰਿ ਦੁਆਰਾ ॥੪॥ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਬੰਦਨ ਡੰਡਉਤ ਖਟੁ ਕਰਮਾ ਰਤੁ ਰਹਤਾ ॥ ਹਉ ਹਉ ਕਰਤ ਬੰਧਨ ਮਹਿ ਪਰਿਆ ਨਹ ਮਿਲੀਐ ਇਹ ਜੁਗਤਾ ॥੫॥ ਜੋਗ ਸਿਧ ਆਸਣ ਚਉਰਾਸੀਹ ਏ ਭੀ ਕਰਿ ਕਰਿ ਰਹਿਆ ॥ ਵਡੀ ਆਰਜਾ ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਜਨਮੈ ਹਰਿ ਸਿਉ ਸੰਗੁ ਨ ਗਹਿਆ ॥੬॥ ਰਾਜ ਲੀਲਾ ਰਾਜਨ ਕੀ ਰਚਨਾ ਕਰਿਆ ਹੁਕਮੁ ਅਫਾਰਾ ॥ ਸੇਜ ਸੋਹਨੀ ਚੰਦਨੁ ਚੋਆ ਨਰਕ ਘੋਰ ਕਾ ਦੁਆਰਾ ॥੭॥ ਹਰਿ ਕੀਰਤਿ ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਹੈ ਸਿਰਿ ਕਰਮਨ ਕੈ ਕਰਮਾ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਤਿਸੁ ਭਇਓ ਪਰਾਪਤਿ ਜਿਸੁ ਪੁਰਬ ਲਿਖੇ ਕਾ ਲਹਨਾ ॥੮॥ ਤੇਰੋ ਸੇਵਕੁ ਇਹ ਰੰਗਿ ਮਾਤਾ ॥ ਭਇਓ ਕ੍ਰਿਪਾਲੁ ਦੀਨ ਦੁਖ ਭੰਜਨੁ ਹਰਿ ਹਰਿ ਕੀਰਤਨਿ ਇਹੁ ਮਨੁ ਰਾਤਾ ॥ ਰਹਾਉ ਦੂਜਾ ॥੧॥੩॥
ਅਰਥ: ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ, ਘਰ ੨ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਅੱਠ-ਬੰਦਾਂ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਭਾਈ! ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਵੇਦ (ਆਦਿਕ ਧਰਮ-ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ) ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਨਿਵਲੀਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਕੁੰਡਲਨੀ ਨਾੜੀ ਰਸਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਚਾੜ੍ਹਦਾ ਹੈ। (ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਕਾਮਾਦਿਕ) ਪੰਜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਾਥ ਮੁੱਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। (ਸਗੋਂ) ਵਧੀਕ ਅਹੰਕਾਰ ਵਿਚ (ਮਨੁੱਖ) ਬੱਝ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ॥੧॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਮੇਰੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਲੋਕ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ (ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਧਾਰਮਿਕ) ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਜੁੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹੇ ਭਾਈ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਆ ਡਿੱਗਾ ਹਾਂ (ਤੇ ਅਰਜ਼ੋਈ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ-ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਮੈਨੂੰ ਭਲਾਈ ਬੁਰਾਈ ਦੀ) ਪਰਖ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਅਕਲ ਦੇਹ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਚੁੱਪ ਸਾਧੀ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਕਰ-ਪਾਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ (ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਹੀ ਵਰਤਦਾ ਹੈ), ਕੋਈ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਨੰਗਾ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸਾਰੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਰਟਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਭ੍ਰਮਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, (ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀ) ਮਨ ਦੀ ਡਾਂਵਾਂ-ਡੋਲ ਹਾਲਤ ਮੁੱਕਦੀ ਨਹੀਂ ॥੨॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਮਨੋ-ਕਾਮਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤੀਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਵੱਸਿਆ ਹੈ, (ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਆਪਣੇ) ਸਿਰ ਉਤੇ (ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਵਾਲਾ) ਆਰਾ ਰਖਾਂਦਾ ਹੈ (ਤੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਿਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ)। ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ (ਇਹੋ ਜਿਹੇ) ਲੱਖਾਂ ਹੀ ਜਤਨ ਕਰੇ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀ ਮਨ ਦੀ (ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ) ਮੈਲ ਨਹੀਂ ਲਹਿੰਦੀ ॥੩॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸੋਨਾ, ਇਸਤ੍ਰੀ, ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ, ਵਧੀਆ ਹਾਥੀ (ਅਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ) ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਅੰਨ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੱਪੜੇ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿਮੀਂ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। (ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀ) ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਸਕੀਦਾ ॥੪॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਦੇਵ-ਪੂਜਾ ਵਿਚ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਡੰਡਉਤ ਕਰਨ ਵਿਚ, ਛੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਭੀ (ਇਹਨਾਂ ਮਿੱਥੇ ਹੋਏ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਰਨ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮੀ ਜਾਣ ਕੇ) ਅਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ (ਮਾਇਆ ਦੇ ਮੋਹ ਦੇ) ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਭੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀਦਾ ॥੫॥ ਜੋਗ-ਮਤ ਵਿਚ ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੌਰਾਸੀ ਆਸਣ ਹਨ। ਇਹ ਆਸਣ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਭੀ ਮਨੁੱਖ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਮਰ ਤਾਂ ਲੰਮੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ, ਮੁੜ ਮੁੜ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ॥੬॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਕਈ ਐਸੇ ਹਨ ਜੋ ਰਾਜ-ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਰੰਗ-ਤਮਾਸ਼ੇ ਮਾਣਦੇ ਹਨ, ਰਾਜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਠਾਠ-ਬਾਠ ਬਣਾਂਦੇ ਹਨ, ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਹੁਕਮ ਚਲਾਂਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਸੁੰਦਰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਸੇਜ ਮਾਣਦੇ ਹਨ, (ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਉਤੇ) ਚੰਦਨ ਤੇ ਅਤਰ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਭਿਆਨਕ ਨਰਕ ਵਲ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ॥੭॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਨੀ-ਇਹ ਕੰਮ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ। ਪਰ, ਨਾਨਕ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ – ਇਹ ਅਵਸਰ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਪੂਰਬਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ॥੮॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਤੇਰਾ ਸੇਵਕ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੀਨਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਉਤੇ ਦਇਆਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਮਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਰਹਾਉ ਦੂਜਾ ॥੧॥੩॥
अंग : 641-642
सोरठि महला ५ घरु २ असटपदीआ ੴ सतिगुर प्रसादि ॥ पाठु पड़िओ अरु बेदु बीचारिओ निवलि भुअंगम साधे ॥ पंच जना सिउ संगु न छुटकिओ अधिक अह्मबुधि बाधे ॥१॥ पिआरे इन बिधि मिलणु न जाई मै कीए करम अनेका ॥ हारि परिओ सुआमी कै दुआरै दीजै बुधि बिबेका ॥ रहाउ ॥ मोनि भइओ करपाती रहिओ नगन फिरिओ बन माही ॥ तट तीरथ सभ धरती भ्रमिओ दुबिधा छुटकै नाही ॥२॥ मन कामना तीरथ जाइ बसिओ सिरि करवत धराए ॥ मन की मैलु न उतरै इह बिधि जे लख जतन कराए ॥३॥ कनिक कामिनी हैवर गैवर बहु बिधि दानु दातारा ॥ अंन बसत्र भूमि बहु अरपे नह मिलीऐ हरि दुआरा ॥४॥ पूजा अरचा बंदन डंडउत खटु करमा रतु रहता ॥ हउ हउ करत बंधन महि परिआ नह मिलीऐ इह जुगता ॥५॥ जोग सिध आसण चउरासीह ए भी करि करि रहिआ ॥ वडी आरजा फिरि फिरि जनमै हरि सिउ संगु न गहिआ ॥६॥ राज लीला राजन की रचना करिआ हुकमु अफारा ॥ सेज सोहनी चंदनु चोआ नरक घोर का दुआरा ॥७॥ हरि कीरति साधसंगति है सिरि करमन कै करमा ॥ कहु नानक तिसु भइओ परापति जिसु पुरब लिखे का लहना ॥८॥ तेरो सेवकु इह रंगि माता ॥ भइओ क्रिपालु दीन दुख भंजनु हरि हरि कीरतनि इहु मनु राता ॥ रहाउ दूजा ॥१॥३॥
अर्थ: राग सोरठि, घर २ में गुरू अर्जन देव जी की आठ-बंदों वाली बाणी। अकाल पुरख एक है और सतिगुरू की कृपा द्वारा मिलता है। हे भाई! कोई मनुष्य वेद (आदि धर्म-पुस्तक को) पढ़ता है और विचारता है। कोई मनुष्य निवली कर्म करता है, कोई कुंडलनी नाडी रस्ते प्राण चाड़ता है। (परन्तु इन साधनों से कामादिक) पांचों से साथ ख़त्म नहीं हो सकता। (बल्कि) ओर अहंकार में (मनुष्य) बंध जाता है ॥१॥ हे भाई! मेरे देखते हुए लोग अनेकों ही (निश्चित धार्मिक) कर्म करते हैं, परन्तु इन तरीकों से परमात्मा के चरणों में जुड़ा नहीं जा सकता। हे भाई! मैं तो इन कर्मो का सहारा छोड़ कर मालक-प्रभू के दर पर आ गिरा हूँ (और बेनती करता रहता हूँ-हे प्रभू! मुझे भलाई और बुराई की) परख करने वाली अकल दो ॥ रहाउ ॥ हे भाई! कोई मनुष्य चुपी साधे बैठा है, कोई कर-पाती बन गया है (बर्तनों के स्थान पर अपने हाथ ही वरतता है), कोई जंगल में नंगा घूमता है। कोई मनुष्य सभी तीर्थों का चक्र लगा रहा है, कोई सारी धरती का भ्रमण कर रहा है, (परन्तु इस तरह भी) मन की अस्थिर हालत ख़त्म नहीं होती ॥२॥ हे भाई! कोई मनुष्य अपनी मनो-कामना* *अनुसार तीर्थों पर जा वसा है, (मुक्ति के चाहवान अपने) सिर पर (श़िव जी वाला) आरा रखाता है (और, अपने आप को चिरा लेता है)। परन्तु अगर कोई मनुष्य (इस तरह के) लाखों प्रयास करे, इस तरह भी मन की (विकारों की) मैल नहीं लहती ॥३॥ हे भाई! कोई मनुष्य सोना, स्त्री, अच्छे घोड़े, अच्छे हाथी (और इस तरह के) कई प्रकारों के दान करने वाला है। कोई मनुष्य अन्न दान करता है, कपड़ा दान करता है, जमीन दान करता है। (इस तरह भी) परमात्मा के द्वार पर पहुंच नहीं सकता ॥४॥ हे भाई! कोई मनुष्य देव-पूजा में, देवतों को नमस्कार डंडउत करने में, छ: कर्मों को करने में मस्त रहता है। परन्तु वह भी (इन बनाए हुए धार्मिक कर्मों को करने कर के अपने आप को धर्मी जान कर) अहंकार से करते करते (माया के मोह के) बंधनों में फंसा रहता है। इस प्रकार भी परमात्मा को नहीं मिल सकता ॥५॥ जोग-मत में सिद्धों के प्रसिद्ध चौरासी आसण हैं। यह आसण कर कर के भी मनुष्य थक जाता है। उम्र तो लंबी कर लेता है, पर इस तरह परमात्मा से मिलाप नहीं बनता, बार बार जन्मों के चक्र में पड़ा रहता है ॥६॥ हे भाई! कई ऐसे हैं जो राज-हकूमत के रंग-तमाशे मानते हैं, राजों वाले ठाठ-बाठ बनाते हैं, लोगों पर हुक्म चलाते हैं, कोई उनका हुक्म मोड़ नहीं सकता। सुंदर स्त्री की सेज मानते हैं, (अपने शरीर पर) चंदन और अतर वरतते हैं। पर यह सब कुछ तो भयानक नर्क की तरफ ले जान वाला है ॥७॥ हे भाई! साध संगत में बैठ कर परमात्मा की सिफ़त-सलाह करनी-यह काम ओर सभी कामों से उत्तम है। परन्तु नानक जी कहते हैं – यह अवसर उस मनुष्य को ही मिलता है जिस के माथे पर पूर्वले किए कार्यों के संस्कारों अनुसार लेख लिखा होता है ॥८॥ हे भाई! तेरा सेवक तेरी सिफ़त-सालाह के रंग में मस्त रहता है। दीनों के दुख दूर करने वाला परमात्मा जिस मनुष्य पर दयावान होता है, उस का यह मन परमात्मा की सिफ़त-सलाह के रंग में रंगा रहता है। रहाउ दूसरा ॥१॥३॥
अंग : 674-675
धनासिरी महला ५ ॥ अब हरि राखनहारु चितारिआ ॥ पतित पुनीत कीए खिन भीतरि सगला रोगु बिदारिआ ॥१॥ रहाउ ॥ गोसटि भई साध कै संगमि काम क्रोधु लोभु मारिआ ॥ सिमरि सिमरि पूरन नाराइन संगी सगले तारिआ ॥१॥ अउखध मंत्र मूल मन एकै मनि बिस्वासु प्रभ धारिआ ॥ चरन रेन बांछै नित नानकु पुनह पुनह बलिहारिआ ॥२॥१६॥
अर्थ: हे भाई! जिन मनुष्यों ने इस मानस जन्म में (विकारों से) बचा सकने वाले परमात्मा को याद करना शुरू कर दिया, परमात्मा ने एक छिन में उन्हें विकारियों से पवित्र जीवन वाले बना दिया, उनके सारे रोग काट दिए।1। रहाउ।
हे भाई! गुरू की संगति में जिन मनुष्यों का मेल हो गया, (परमात्मा ने उनके अंदर से) काम-क्रोध-लोभ मार दिया। सर्व-व्यापक परमात्मा का नाम बार-बार सिमर के उन्होंने अपने सारे साथी भी (संसार-समंद्र से) पार लंघा लिए।1।
हे मन! परमात्मा का एक नाम ही सारी दवाओं का मूल है, सारे मंत्रों का मूल है। जिस मनूष्य ने अपने मन में परमात्मा के लिए श्रद्धा धारण कर ली है, नानक उसके चरणों की धूड़ सदा मांगता है, नानक उस मनुष्य से सदा सदके जाता है।2।16।
ਅੰਗ : 674-675
ਧਨਾਸਿਰੀ ਮਹਲਾ ੫ ॥ ਅਬ ਹਰਿ ਰਾਖਨਹਾਰੁ ਚਿਤਾਰਿਆ ॥ ਪਤਿਤ ਪੁਨੀਤ ਕੀਏ ਖਿਨ ਭੀਤਰਿ ਸਗਲਾ ਰੋਗੁ ਬਿਦਾਰਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਗੋਸਟਿ ਭਈ ਸਾਧ ਕੈ ਸੰਗਮਿ ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧੁ ਲੋਭੁ ਮਾਰਿਆ ॥ ਸਿਮਰਿ ਸਿਮਰਿ ਪੂਰਨ ਨਾਰਾਇਨ ਸੰਗੀ ਸਗਲੇ ਤਾਰਿਆ ॥੧॥ ਅਉਖਧ ਮੰਤ੍ਰ ਮੂਲ ਮਨ ਏਕੈ ਮਨਿ ਬਿਸ੍ਵਾਸੁ ਪ੍ਰਭ ਧਾਰਿਆ ॥ ਚਰਨ ਰੇਨ ਬਾਂਛੈ ਨਿਤ ਨਾਨਕੁ ਪੁਨਹ ਪੁਨਹ ਬਲਿਹਾਰਿਆ ॥੨॥੧੬॥
ਅਰਥ: ਹੇ ਭਾਈ! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਿਚ (ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ) ਬਚਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇਕ ਛਿਨ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਵਿਤ੍ਰ ਜੀਵਨ ਵਾਲੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਰੋਗ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ।੧।ਰਹਾਉ।
ਹੇ ਭਾਈ! ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤਿ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੋ ਗਿਆ, (ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ) ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧ ਲੋਭ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ। ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੜ ਮੁੜ ਸਿਮਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਭੀ (ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ) ਪਾਰ ਲੰਘਾ ਲਏ।੧।
ਹੇ ਮਨ! ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਇਕ ਨਾਮ ਹੀ ਸਾਰੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ। ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਾਸਤੇ ਸਰਧਾ ਧਾਰ ਲਈ ਹੈ, ਨਾਨਕ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਸਦਾ ਮੰਗਦਾ ਹੈ, ਨਾਨਕ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਸਦਾ ਸਦਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।੨।੧੬।
ਅੰਗ : 644
ਸਲੋਕੁ ਮਃ ੩ ॥*
*ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਸੇਵਾ ਸਫਲੁ ਹੈ ਜੇ ਕੋ ਕਰੇ ਚਿਤੁ ਲਾਇ ॥ ਮਨਿ ਚਿੰਦਿਆ ਫਲੁ ਪਾਵਣਾ ਹਉਮੈ ਵਿਚਹੁ ਜਾਇ ॥ ਬੰਧਨ ਤੋੜੈ ਮੁਕਤਿ ਹੋਇ ਸਚੇ ਰਹੈ ਸਮਾਇ ॥ ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਨਾਮੁ ਅਲਭੁ ਹੈ ਗੁਰਮੁਖਿ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਇ ॥ ਨਾਨਕ ਜੋ ਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਆਪਣਾ ਹਉ ਤਿਨ ਬਲਿਹਾਰੈ ਜਾਉ ॥੧॥ ਮਃ ੩ ॥ ਮਨਮੁਖ ਮੰਨੁ ਅਜਿਤੁ ਹੈ ਦੂਜੈ ਲਗੈ ਜਾਇ ॥ ਤਿਸ ਨੋ ਸੁਖੁ ਸੁਪਨੈ ਨਹੀ ਦੁਖੇ ਦੁਖਿ ਵਿਹਾਇ ॥ ਘਰਿ ਘਰਿ ਪੜਿ ਪੜਿ ਪੰਡਿਤ ਥਕੇ ਸਿਧ ਸਮਾਧਿ ਲਗਾਇ ॥ ਇਹੁ ਮਨੁ ਵਸਿ ਨ ਆਵਈ ਥਕੇ ਕਰਮ ਕਮਾਇ ॥ ਭੇਖਧਾਰੀ ਭੇਖ ਕਰਿ ਥਕੇ ਅਠਿਸਠਿ ਤੀਰਥ ਨਾਇ ॥ ਮਨ ਕੀ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਨੀ ਹਉਮੈ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਇ ॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ ਭਉ ਪਇਆ ਵਡਭਾਗਿ ਵਸਿਆ ਮਨਿ ਆਇ ॥ ਭੈ ਪਇਐ ਮਨੁ ਵਸਿ ਹੋਆ ਹਉਮੈ ਸਬਦਿ ਜਲਾਇ ॥ ਸਚਿ ਰਤੇ ਸੇ ਨਿਰਮਲੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਇ ॥ ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਿਲਿਐ ਨਾਉ ਪਾਇਆ ਨਾਨਕ ਸੁਖਿ ਸਮਾਇ ॥੨॥ ਪਉੜੀ ॥ ਏਹ ਭੂਪਤਿ ਰਾਣੇ ਰੰਗ ਦਿਨ ਚਾਰਿ ਸੁਹਾਵਣਾ ॥ ਏਹੁ ਮਾਇਆ ਰੰਗੁ ਕਸੁੰਭ ਖਿਨ ਮਹਿ ਲਹਿ ਜਾਵਣਾ ॥ ਚਲਦਿਆ ਨਾਲਿ ਨ ਚਲੈ ਸਿਰਿ ਪਾਪ ਲੈ ਜਾਵਣਾ ॥ ਜਾਂ ਪਕੜਿ ਚਲਾਇਆ ਕਾਲਿ ਤਾਂ ਖਰਾ ਡਰਾਵਣਾ ॥ ਓਹ ਵੇਲਾ ਹਥਿ ਨ ਆਵੈ ਫਿਰਿ ਪਛੁਤਾਵਣਾ ॥੬॥*
ਅਰਥ: ਜੇ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਚਿੱਤ ਲਗਾ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ (ਦੱਸੀ) ਸੇਵਾ ਜ਼ਰੂਰ ਫਲ ਲਾਂਦੀ ਹੈ; ਮਨ-ਇੱਛਿਆ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਅਹੰਕਾਰ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; (ਗੁਰੂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਕਾਰ ਮਾਇਆ ਦੇ) ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੈ (ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ) ਖ਼ਲਾਸੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸੱਚੇ ਹਰੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵੱਸਦਾ ਹੈ; ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! (ਆਖੋ-) ਮੈਂ ਸਦਕੇ ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ॥੧॥ ਮਨਮੁਖ ਦਾ ਮਨ ਉਸ ਦੇ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮਾਇਆ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ; (ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਕਿ) ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਭੀ ਸੁਖ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, (ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ) ਸਦਾ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਪੰਡਿਤ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤੇ ਸਿੱਧ ਸਮਾਧੀਆਂ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਹਨ, ਕਈ ਕਰਮ ਕਰ ਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਹਨ; (ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਤੇ ਸਮਾਧੀਆਂ ਨਾਲ) ਇਹ ਮਨ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਭੇਖ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ (ਭਾਵ, ਸਾਧੂ ਲੋਕ) ਕਈ ਭੇਖ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਨ੍ਹਾ ਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਹਨ; ਹਉਮੈ ਤੇ ਭਰਮ ਵਿਚ ਭੁੱਲੇ ਹੋਇਆਂ ਨੂੰ ਮਨ ਦੀ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਵੱਡੇ ਭਾਗ ਨਾਲ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਰਾਹੀਂ ਭਉ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵੱਸਦਾ ਹੈ; (ਹਰੀ ਦਾ) ਭਉ ਉਪਜਿਆਂ ਹੀ, ਤੇ ਹਉਮੈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਸਾੜ ਕੇ ਹੀ ਮਨ ਵੱਸ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਜੋਤੀ-ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬ੍ਰਿਤੀ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸੱਚੇ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਹ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ; (ਪਰ) ਹੇ ਨਾਨਕ ਜੀ! ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਮਿਲਿਆਂ ਹੀ ਨਾਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੁਖ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ॥੨॥ ਰਾਜਿਆਂ ਤੇ ਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਰੰਗ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ (ਭਾਵ, ਥੋੜੇ ਚਿਰ) ਲਈ ਸੋਭਨੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਮਾਇਆ ਦਾ ਇਹ ਰੰਗ ਕਸੁੰਭੇ ਦਾ ਰੰਗ ਹੈ (ਭਾਵ, ਕਸੁੰਭੇ ਵਾਂਗ ਛਿਨ-ਭੰਗੁਰ ਹੈ), ਛਿਨ ਮਾਤ੍ਰ ਵਿਚ ਲਹਿ ਜਾਏਗਾ, (ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ) ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਮਾਇਆ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, (ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀਤੇ) ਪਾਪ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੇ ਲੈ ਜਾਈਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਜਮ-ਕਾਲ ਨੇ ਫੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲਾ ਲਿਆ, ਤਾਂ (ਜੀਵ) ਡਾਢਾ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; (ਮਨੁੱਖ-ਜਨਮ ਵਾਲਾ) ਉਹ ਸਮਾ ਫੇਰ ਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਪਛੁਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ॥੬॥
अंग : 644
सलोकु मः ३ ॥*
*सतिगुर की सेवा सफलु है जे को करे चितु लाइ ॥ मनि चिंदिआ फलु पावणा हउमै विचहु जाइ ॥ बंधन तोड़ै मुकति होइ सचे रहै समाइ ॥ इसु जग महि नामु अलभु है गुरमुखि वसै मनि आइ ॥ नानक जो गुरु सेवहि आपणा हउ तिन बलिहारै जाउ ॥१॥ मः ३ ॥ मनमुख मंनु अजितु है दूजै लगै जाइ ॥ तिस नो सुखु सुपनै नही दुखे दुखि विहाइ ॥ घरि घरि पड़ि पड़ि पंडित थके सिध समाधि लगाइ ॥ इहु मनु वसि न आवई थके करम कमाइ ॥ भेखधारी भेख करि थके अठिसठि तीरथ नाइ ॥ मन की सार न जाणनी हउमै भरमि भुलाइ ॥ गुर परसादी भउ पइआ वडभागि वसिआ मनि आइ ॥ भै पइऐ मनु वसि होआ हउमै सबदि जलाइ ॥ सचि रते से निरमले जोती जोति मिलाइ ॥ सतिगुरि मिलिऐ नाउ पाइआ नानक सुखि समाइ ॥२॥ पउड़ी ॥ एह भूपति राणे रंग दिन चारि सुहावणा ॥ एहु माइआ रंगु कसु्मभ खिन महि लहि जावणा ॥ चलदिआ नालि न चलै सिरि पाप लै जावणा ॥ जां पकड़ि चलाइआ कालि तां खरा डरावणा ॥ ओह वेला हथि न आवै फिरि पछुतावणा ॥६॥*
अर्थ: अगर कोई मनुष्य चित लगा कर सेवा करे, तो सतिगुरू की (बताई) सेवा जरूर फल लगाती है; मन-इच्छत फल मिलता है, अहंकार मन में से दूर होता है; (गुरू की बताई कार माया के) बंधनों को तोड़ती है (बंधनों से) खलासी हो जाती है और सच्चे हरी में मनुष्य समाया रहता है। इस संसार में हरी का नाम दुर्लभ है, सतिगुरू के सनमुख मनुष्य के मन में आ कर वसता है; हे नानक जी! (कहो-) मैं सदके हूँ उन से जो अपने सतिगुरू की बताई कार करते हैं ॥१॥ मनमुख का मन उस के काबू से बाहर है, क्योंकि वह माया में जा कर लगा हुआ है; (नतीजा यह कि) उस को सपने में भी सुख नहीं मिलता, (उस की उम्र) सदा दुख में ही गुज़रती है। अनेकों पंडित लोग पढ़ पढ़ कर और सिध समाधियाँ लगा लगा कर थक गए हैं, कई कर्म कर के थक गए हैं; (पढ़ने से और समाधियों से) यह मन काबू नहीं आता। भेख करने वाले मनुष्य (भावार्थ, साधू लोग) कई भेख कर के और अठाहठ तीरर्थों पर नहा कर थक गए हैं; हउमै और भ्रम में भुले होया को मन की सोझी नहीं आई। बड़े भाग्य से सतिगुरू की कृपा द्वारा प्रभू का डर पैदा होता है और प्रभू मन में आ कर वसता है। (हरी का) डर पैदा होने से ही, और हउमै सतिगुरू के श़ब्द से जला कर ही मन वस में आता है। जो मनुष्य ज्योती-प्रभू में अपनी बिरती मिला कर सच्चे में रंगे गए हैं, वह निर्मल हो गए हैं; (पर) हे नानक जी! सतिगुरू के मिलने पर ही नाम मिलता है और सुख में लीन हो जाते हैं ॥२॥ राजों और राणों के यह रंग चार दिनों (भावार्थ, थोड़े समय) के लिए शोभनीय होते हैं; माया का यह रंग कसुंभे का रंग है (भावार्थ कसुंभे की तरह खिन में उत्तर जाता है), थोड़े समय में लह जाता है, (संसार से) चलने के समय माया साथ नहीं जाती, (पर इस के कारण किए) पाप अपने सिर पर लै जाते हैं। जब जम-काल ने पकड़ कर आगे ला लिया, तो (जीव) बहुत भय-भीत होता है; (मनुष्य-जन्म वाला) वह समय फिर मिलता नहीं, इस लिए पछताता है ॥६॥
ਅੰਗ : 862
ਰਾਗੁ ਗੋਂਡ ਮਹਲਾ ੫ ਚਉਪਦੇ ਘਰੁ ੨ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਜੀਅ ਪ੍ਰਾਨ ਕੀਏ ਜਿਨਿ ਸਾਜਿ ॥ ਮਾਟੀ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਰਖੀ ਨਿਵਾਜਿ ॥ ਬਰਤਨ ਕਉ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਭੋਜਨ ਭੋਗਾਇ ॥ ਸੋ ਪ੍ਰਭੁ ਤਜਿ ਮੂੜੇ ਕਤ ਜਾਇ ॥੧॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਕੀ ਲਾਗਉ ਸੇਵ ॥ ਗੁਰ ਤੇ ਸੁਝੈ ਨਿਰੰਜਨ ਦੇਵ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ਜਿਨਿ ਕੀਏ ਰੰਗ ਅਨਿਕ ਪਰਕਾਰ ॥ ਓਪਤਿ ਪਰਲਉ ਨਿਮਖ ਮਝਾਰ ॥ ਜਾ ਕੀ ਗਤਿ ਮਿਤਿ ਕਹੀ ਨ ਜਾਇ ॥ ਸੋ ਪ੍ਰਭੁ ਮਨ ਮੇਰੇ ਸਦਾ ਧਿਆਇ ॥੨॥ ਆਇ ਨ ਜਾਵੈ ਨਿਹਚਲੁ ਧਨੀ ॥ ਬੇਅੰਤ ਗੁਨਾ ਤਾ ਕੇ ਕੇਤਕ ਗਨੀ ॥ ਲਾਲ ਨਾਮ ਜਾ ਕੈ ਭਰੇ ਭੰਡਾਰ ॥ ਸਗਲ ਘਟਾ ਦੇਵੈ ਆਧਾਰ ॥੩॥ ਸਤਿ ਪੁਰਖੁ ਜਾ ਕੋ ਹੈ ਨਾਉ ॥ ਮਿਟਹਿ ਕੋਟਿ ਅਘ ਨਿਮਖ ਜਸੁ ਗਾਉ ॥ ਬਾਲ ਸਖਾਈ ਭਗਤਨ ਕੋ ਮੀਤ ॥ ਪ੍ਰਾਨ ਅਧਾਰ ਨਾਨਕ ਹਿਤ ਚੀਤ ॥੪॥੧॥੩॥
ਅਰਥ: ਹੇ ਭਾਈ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ਹੀ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰੂਪ ਮਾਇਆ-ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੀ ਸੂਝ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ।੧।ਰਹਾਉ।
ਹੇ ਮੂਰਖ! ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ (ਤੈਨੂੰ) ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਤੈਨੂੰ ਜਿੰਦ ਦਿੱਤੀ ਤੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਮੇਹਰ ਕਰ ਕੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ (ਆਪਣੀ) ਜੋਤਿ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਵਰਤਣ ਵਾਸਤੇ ਤੈਨੂੰ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਤੈਨੂੰ ਖਵਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ (ਤੇਰਾ ਮਨ) ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਭਟਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ?।੧।
ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਨ! ਸਦਾ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰਿਆ ਕਰ, ਜਿਸ ਨੇ (ਜਗਤ ਵਿਚ) ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਰੰਗ (-ਰੂਪ) ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜੇਹੜਾ ਆਪਣੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਅੱਖ ਦੇ ਫੋਰ ਵਿਚ ਨਾਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਬਾਬਤ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਡਾ ਵੱਡਾ ਹੈ।੨।
ਹੇ ਮਨ! ਉਹ ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਭੂ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਾਹ ਜੰਮਦਾ ਹੈ ਨਾਹ ਮਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਕਿਤਨੇ ਕੁ ਗੁਣ ਗਿਣਾਂ? ਉਹ ਬੇਅੰਤ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ-ਰੂਪ ਲਾਲਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।੩।
ਹੇ ਮਨ! ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ (ਹੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ) ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਜਸ ਹਰ ਵੇਲੇ ਗਾਇਆ ਕਰ, (ਉਸ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ) ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਪਾਪ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇ ਨਾਨਕ! ਆਪਣੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਪੈਦਾ ਕਰ, ਉਹ (ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਦਾ) ਮੁੱਢ ਦਾ ਸਾਥੀ ਹੈ, ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ (ਹਰੇਕ ਦੀ) ਜਿੰਦ ਦਾ ਆਸਰਾ ਹੈ।੪।੧।੩।
अंग : 862
रागु गोंड महला ५ चउपदे घरु २ ੴ सतिगुर प्रसादि ॥ जीअ प्रान कीए जिनि साजि ॥ माटी महि जोति रखी निवाजि ॥ बरतन कउ सभु किछु भोजन भोगाइ ॥ सो प्रभु तजि मूड़े कत जाइ ॥१॥ पारब्रहम की लागउ सेव ॥ गुर ते सुझै निरंजन देव ॥१॥ रहाउ ॥ जिनि कीए रंग अनिक परकार ॥ ओपति परलउ निमख मझार ॥ जा की गति मिति कही न जाइ ॥ सो प्रभु मन मेरे सदा धिआइ ॥२॥ आइ न जावै निहचलु धनी ॥ बेअंत गुना ता के केतक गनी ॥ लाल नाम जा कै भरे भंडार ॥ सगल घटा देवै आधार ॥३॥ सति पुरखु जा को है नाउ ॥ मिटहि कोटि अघ निमख जसु गाउ ॥ बाल सखाई भगतन को मीत ॥ प्रान अधार नानक हित चीत ॥४॥१॥३॥
अर्थ: हे भाई! मैं तो परमात्मा की भक्ति में लगना चाहता हॅूँ। गुरू से ही उस प्रकाश-रूप माया-रहित प्रभू की भगती की समझ पड़ सकती है।1। रहाउ।
हे मूर्ख! जिस प्रभू ने (तुझे) पैदा करके तुझे जिंद दी, तुझे प्राण दिए, जिस प्रभू ने मेहर करके शरीर में (अपनी) ज्योति रख दी है, बरतने के लिए हरेक चीज दी है, और अनेकों किस्मों के भोजन तुझे खिलाता है, उस प्रभू को बिसार के (तेरा मन) और कहाँ भटकता है?।1।
हे मेरे मन! सदा उस प्रभू का ध्यान धरा कर, जिसने (जगत में) अनेकों किस्मों के रंग (-रूप) पैदा किए हुए हैं, जो अपनी पैदा की हुई रचना को आँख झपकने जितने समय में नाश कर सकता है, और जिसकी बाबत ये नहीं कहा जा सकता कि वह कैसा है और कितना बड़ा है।2।
हे मन! वह मालिक प्रभू सदा कायम रहने वाला है, वह ना पैदा होता है ना मरता है। मैं उसके कितने गुण गिनूँ? वह बेअंत गुणों का मालिक है। उसके घर में उसके गुण-रूपी रत्न-जवाहरात के खजाने भरे पड़े हैं। वह प्रभू सब जीवों को आसरा देता है।3।
हे मन! जिस प्रभू का नाम (ही बताता है कि वह) सदा कायम रहने वाला है और सर्व-व्यापक है, उसका यश हर वक्त गाया कर, (उसकी सिफत-सालाह की बरकति से) करोड़ों पाप मिट जाते हैं। हे नानक! अपने चिक्त में उस प्रभू का प्यार पैदा कर, वह (हरेक जीव का) आरम्भ से ही साथी है, भक्तों का मित्र है और (हरेक की) जीवात्मा का आसरा है।4।1।3।
26 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਜਲੰਧਰ ਤੋ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾ ਚੜਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜੰਗ ਵਾਸਤੇ ਆਇਆ ਸੀ ਆਉ ਇਤਿਹਾਸ ਸਰਵਨ ਕਰੋ ਜੀ ।
ਸਾਰਿਆ ਵੀਰਾਂ ਭੈਣਾ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਇਤਿਹਾਸ ਜਰੂਰ ਪੜਿਆ ਕਰੋ ਕਈ ਵੀਰ ਭੈਣਾ ਪੜਨ ਤੋ ਬਗੈਰ ਹੀ ਲਾਇਕ ਕੁਮੈਟ ਕਰਦੇ ਰਹਿਦੇ ਹਨ ਇਹ ਪੇਜ ਸਿਰਫ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਸਰਵਨ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪੈਸੇ ਜਾ ਪਬਲਿਕਸਿਟੀ ਵਾਸਤੇ ਜਰੂਰ ਆਪਣੇ ਵੱਡਿਆ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜਿਆ ਕਰੋ ਜੀ ।
ਗੁਰੁ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਸਜਿਆ ਹੈ ।ਸਿੱਖ ਸੂਰਮੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋਏ ਖੜੇ ਹਨ । ਸੰਗਤਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਦਰਸ਼ਨ ਪਾ ਰਹੀਆਂ , ਭੇਟਾ ਚੜ੍ਹਾ ਰਹੀਆਂ ; ਬੈਠਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਲੰਮੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ ;ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸ੍ਹਾਮਣੇ ਸ਼ਸ਼ਤਰਧਾਰੀ ਚੋਣਵੇ ਗਭਰੂ ਖੜੇ ਹਨ ।ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਪੁੱਛਦੇ – ਇਹ ਬਾਂਕੇ ਭਰਵੇਂ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਕੌਣ ਹਨ ? ਬੁਲਾ ਕੇ ਲਿਆਵੋ -। ਟੋਲੀ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ; – ਸਲਾਮ ਏ ਲੇਕਮ – ਫਰਮਾਉਂਦਾ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਵੀ “ਜੀ ਆਇਆਂ ‘ ਆਖ ਪੁੱਛਣਾ ਕਰਦੇ -ਆਪ ਕੌਣ ਹੌ ਕਿਥੌਂ ਆਏ ਹੋ ?। ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੁੰਦਾ – ਅਸੀਂ ਪਠਾਣ ਲੋਕ ਹਾਂ ਜੀ। ਛੋਟੇ ਮੀਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਹਾਂ ।ਕੰਮ ਸਾਡਾ ਜੰਗਾਂ-ਜੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਮਰਨਾ ਮਾਰਨਾ ਹੈ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸੁਣ ਕੇ ਆਖਦੇ – ਚਾਕਰੀ ਕਰੋਗੇ ਫੌਜ ‘ਚ ਰਹੋਗੇ -?। ਸਰਦਾਰ ਬੋਲਦਾ – ਇਹ ਹੀ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਹੈ ਇਹ ਸਾਡਾ ਕਿਤਾ ਹੈ: ਜੀਵਪਾਲਿਕਾ ਹਿਤ ਇਸ ਖਾਤਰ ਹੀ ਆਪ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ -.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸੋਲਾਂ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਉਚੀ ਲੰਮੀ ਡੀਲ ਡੌਲ ਵਾਲਾ ਗਭਰੂ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ; ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਪੁੱਛਦੇ ਇਹ ਚੋਬਰ ਕੌਣ ਹੈ ? ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ ਦੇ ਮੁਖੌਂ ਨਿਕਲਦਾ – ਹਜ਼ੂਰ !ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਆਲਮਪੁਰ ਗਿਲਜੀਆਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੈ । ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਮਹਿਰੂਮ ਹੋ ਗਿਆ; ਇਹ ਮੇਰਾ ਭਣੇਵਾਂ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ । ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰੇ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਲਦਾ ਹਾਂ ; ਮਾਮਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ -।ਆਪ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਸਵੱਲੀ ਹੋਵੇ ਆਪ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰ ਸਮਰਪਤ ਹੈ ; ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਖੂਬ ਕੰਮ ਆਏਗਾ ।
ਹਰਵਾਨਗੀ ਆਪ ਜਿ ਧਰਿਹੋ। ਰਾਖਹੁ ਢਿਗ ਪ੍ਰਤਿਪਾਰਨ ਕਰਿਹੋ।ਇਹ ਪਠਾਨ ਕੋ ਪੁਤਾ ਮਹਾਨੋ। ਕਰਹਿ ਕਾਜ ਜਬਿ ਤੁਮ ਰਣ ਠੱਨੋ॥11॥
ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ , ਹੋਰਨਾਂ ਸਣੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਨੌਕਰ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਚੋਟੀ ਦਾ ਜੋਧਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮਨ ਵਿਚ ਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ; ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਰਿਸ਼ਟਪੁਸ਼ਟ ਬਲਵਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਖਾਸ ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਵਰਜ਼ਿਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜੱਦੇ.
ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪਰੋਗਰਾਮ ਨਾਨਕਮੱਤੇ ਤੇ ਫਿਰ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਜਾਣ ਦਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ । ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੁਢਾ ਜੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪ ਨਾਨਕਮੱਤੇ ਦੇ ਪੰਧ ‘ਤੇ ਟੁਰ ਪੈਂਦੇ ।ਉਥੇ ਕੰਮ ਨਿਪਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਉਥੋਂ ਸਿੱਧੇ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ( ਮੋਗਾ ਪੰਜਾਬ ) ਆਪਣੇ ਸਾਂਢੂ ਭਾਈ ਸਾਈਂਦਾਸ ਕੋਲ ਆ ਬਿਰਾਜਦੇ । ਗੁਰੁ ਪਰਿਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ । ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਚਰਨ ਪੈਦਿਆ ਆਸ ਪਾਸ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਪਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ; ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਸਥਾਨ ਇਤਿਾਹਸਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ।
ਸਮਾਂ ਕਰਵਟ ਲੈਂਦਾ 1607-1608 ਈ: ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਸੁਖਾਵੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਨਵਾਂ ਗਵਰਨਰ ਕੁਲੀਜ਼ ਖਾਂ ਆ ਜਾਦਾ ; ਪਹਿਲੇ ਵਾਂਗ ਉਹ ਕੱਟੜ ਜ਼ਨੂੰਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਮੁਆਸੁਰ -ਉਲ-ਉਮਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਲੀਜ਼ ਖਾਂ ਬੜਾ ਦਰਵੇਸ਼ੀ, ਤਿਆਗੀ ਤੇ ਸੰਜਮੀ ਹੁੰਦਾ .
ਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ;ਹਾਲਾਤ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ; ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਸਦੇ ਸ਼੍ਰੇਸਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਅਰਜ਼ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ; । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਅ੍ਰੰਮਿਤਸਰ ਆ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ । ਬਾਬਾ ਬੁਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਫੌਜ ਸਮੇਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਜਾਦਾ । ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਪਠਾਣ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਕਰਦਾ ।ਉਹ ਖੂਬ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਬਲ ਧਾਰ ਵੱਡੀ ਡੀਲ ਡੌਲ ਵਾਲਾ ;ਖੁਰਾਕਾਂ ਖਾ ਖਾ ਭਰ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਮੁੱਛ-ਫੁੱਟ ਜਵਾਨ ਕੱਦ ਕੱਢ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ।ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਵੇਖ ਕੇ ਖੁਸ ਹੁੰਦੇ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਯੋਗ ਜਾਪਦੀ ਹੈ -ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜੋਧਾ ਬਣੇਗਾ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਹੱਥ ਵਖਾਏਗਾ ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਖੜਕਾਏਗਾ .
ਦੇਖਿ ਪ੍ਰਸੰਨ ਭਏ ਗੁਰ ਸਾਈਂ ।-ਬਨਹਿ ਬਲੀ ਜੋਧਾ ਰਣ ਥਾਈਂ .38.
ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਵੱਲ ਤਵੱਜੋ ਹੋਰ ਵਧ ਜਾਦੀ ; ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ; ਉਹ ਦਿਨ ‘ਚ ਦੋ ਵਾਰ ਵਰਜ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ਸਰੀਰ ਨੁੰ ਖੂਬ ਕਮਾਵੇ ;ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੋ ਦੋ ਮਣ ਦੀਆਂ ਮੂੰਗਲੀਆਂ ਫੇਰਦਾ ;ਮੂੰਗਲੀਆਂ ਦੇ ਬਾਲੇ ਕੱਡਦਾ ; ਮੂੰਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦੇ ਉਪਰੋਂ ਦੀ ਲਿਆ ਕੇ ਘੁਮਾਂਉਂਦਾ । ਰੇਤ ਦੇ ਘੜੇ ਭਰਵਾਉਂਦਾ ;ਆਪਣੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਾਹ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਾਉਂਦਾ ; ਫਿਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮੂੰਗਲੀਆਂ ਘੁਮਾਉਂਦਾ ;ਉਹ ਮੁਗਦਰ ਚੁੱਕਦਾ ।ਭਲਵਾਨ ਬੁਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ;ਦੋਨੋ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਨਾਲ ਲਮਕਾਏ ਜਾਂਦੇ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਜੋਰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਉਪਰ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦਾ ; ਮੂੰਗਲੀਆਂ ਘੁਮਾਉਂਦਾ ਸਿਰ ਦੇ ਉਪਰੋਂ ਦੀ ਲਿਆਂਉਂਦਾ ।ਉਸ ਦੀ ਵਧੀਆ ਖੁਰਾਕ ਦਾ, ਦੁਧ ਘਿਉ ਦਾ ,ਹੋਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਇਸ ਕਦਰ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ; ਉਹ ਢਾਲ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਮਰੋੜ ਦਿੰਦਾ ; ਮਸਲ ਕੇ ਸਿਕੇ ਦੇ ਅੱਖਰ ਢਾਹ ਦਿੰਦਾ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦਾ । ਉਸ ਦੇ ਬਲ ਦੀ ਇਕ ਦਿਨ ਪਰਖਣਾ ਹੁੰਦੀ ;ਦੋ ਸੰਢੇ ਆਉਂਦੇ ; ਭਿੜਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ; ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਖੜੋ ਜਾਂਦਾ ਸਿੰਗਾਂ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਪੁੱਟਣ ਦਿੰਦਾ ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ‘ਚ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਫਿਰ ਸਜਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ ;ਸੰਗਤਾਂ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ ਵਸਤਾਂ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ‘ਤੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਦਿਲ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ , ਪੈਂਦੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ; ਸੱਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਵਸਤੂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਆਉਂਦੇ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ, ਤੌੜੀਆਂ ਦੁੱਧਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀਂਦਾ ; ਰੱਜਵੇਂ ਖੋਏ ਖਾਂਦਾ ; ਕਸਰਤਾਂ ਕਰਦਾ ਜਿਥੇ ਮੂੰਗਲੀਆਂ ਫੇਰਦਾ ਉਥੇ ਡੁੰਘੇ ਟੋਏ ਪੈ ਜਾਂਦੇ । ਨਰੋਈ ਖੁਰਾਕ ;ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਜਰਵਾਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਘੋੜੇ ਨਾਲੋਂ ਤਾਕਤ ਵਿਚ ਦੂਣਾ ; ਪੈਰ ਨਾ ਪੱਟਣ ਦਿੰਦਾ ਘੋੜੇ ਨੁੰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹਿਲਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ।ਸਵਾਰ ਸਣੇ ਘੋੜੇ ਨੁੰ ਹੇਠ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦਾ ।
ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਿਫਤ ਕਰਦੇ ਹੋਇਆ ਆਖਦੇ : ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ -। ਪੈਦੇ ਖਾਨ ਬੋਲਦਾ – ਆਪ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਪਾਲਣਾ ਪੋਸਣਾ ਦਾ ਸਬਬ ਹੈ ; ਜੰਗ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵੇਖਣੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਦੇਵਾਂਗਾ ;ਆਪ ਦੇ ਦਿਤੇ-ਖਾਧੇ ਦਾ ਮੁੱਲ ਤਾਰ ਦੇਵਾਂਗਾ ।
ਫਿਰ ਉਹ ਸਮਾਂ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਜਦ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਠਨਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਮੁਗਲ ਨੂੰ ਗੁਰੁ ਘਰ ਦੀ ਪੀਰੀ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਅਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੀਰੀ ਰੜਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।ਕਾਰਨ ਲੜਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ।ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੀਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਡਰਾਉਣਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਘੋੜੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਣਾ ਹੱਥ ‘ਚ ਬਾਜ਼ ਰੱਖਣਾ, ਨਗਾਰਾ ਵਜਾਉਣਾ ਤਖਤ ‘ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਇਸਲਾਮੀ ਅਸੂਲ ਦੀ ਬਰਖਿਲਾਫੀ ਜਾਪਣ ਲਗਦਾ ।ਫਿਰ ਇਕ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮਿਥਿਆ ਜਾਂਦਾ ; ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ‘ਤੇ ਦੋਸ਼ ਨਾਫਿਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬਾਜ਼ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ।ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਤ ਦਾ ਵਕਤ ਹੁੰਦਾ ਤੁਰਕ ਜਰਨੈਲ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਸ਼ਾਹੀ ਲਸਕਰ ਚੜ੍ਹ ਆਉਂਦਾ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਖੜਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸੁਰਮਿਆਂ ਵਰਗੀ ਮਰ ਮਿਟਣ ਵਾਲੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਨਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਅੱਗੇ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ । ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਜੰਮਦੇ ਜਖਮ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਨਵਰ ਖਾਨ , ਸ਼ਮਸ ਖਾਨ , ਅਲੀ ਮੁਹੰਮਦ , ਲੁਤਫ ਖਾਨ, ਦਵੰਦੇ ਖਾਨ ,ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ , ਬਲੀ ਬੇਗ ਜੈਨ ਖਾਨ ਵਰਗੇ ਤੁਰਕ ਜਰਨੈਲ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਜੰਗ ਦੀ ਭੇਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਜਰਨੈਲ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਬਾਜ਼ੀ ਹੱਥੋਂ ਜਾਂਦੀ ਵੇਖਦਾ ; ਵੱਟ ਖਾਂਦਾ ; ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਰ ਸੈਨਾ ਝੋਕ ਦਿੰਦਾ ।ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਭਾਰੀ ਪੈਂਦੀ ਵੇਖਦੇ ਤਾਂ ਹੁਕਮ ਕਰਦਾ – ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ! ਤੇਰਾ ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਨ ਦਾ ਵੇਲਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਜਾਉ ਤੇ ਮਾਰ ਮਚਾ ਦਿਉ
-ਕਹਿ ਗੁਰੁ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਕੋ ਤੁਰਕ ਸੈਨ ਸਮੁਦੱਇ.
ਹੋਹਿ ਨਬੇਰੋ ਹਤੇ ਤੇ ਇਸ ਬਿਧਿ ਕੀਜੈ ਦਾਇ –.
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਜਾ ਕੁਦਦਾ ; ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਰੇ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ;ਸਰੋਹੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ; ਦੁਸ਼ਮਨ ਨੂੰ ਖਦੇੜ ਦਿੰਦਾ ;ਮੈਦਾਨ ਸੱਖਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ;ਫਿਰ ਤੁਰਕ ਜਰਨੈਲ ਦਿਦਾਰ ਅਲੀ ਚੜ੍ਹ ਆਉਂਦਾ ।ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਫਿਰ ਹੁਕਮ ਹੁੰਦਾ -ਦੁਸ਼ਮਣ ਜੰਮ ਨਾ ਸਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਡਟ ਜਾਵੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦ .
ਭਟ ਪੈਂਦ ਖਾਨ ਨਿਜ ਬਾਮ ਕੀਨਿ।ਭਟ ਬਿਧੀਚੰਦ ਦਾਇਂ ਸੁ ਲੀਨਿ। 35॥
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਵਿਚ ਅਥਾਹ ਬਲ ; ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਲੈਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ; ਉਹ ਜੱਫਾ ਮਾਰਦਾ , ਦਿਦਾਰ ਅਲੀ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਸੁਟ ਲੈਂਦਾ । ਦੋਨੋਂ ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਆ ਜਾਂਦੇ; ਆਹਮੋ ਸਾਮਣੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਸੂਤ ਲੈਂਦੇ । ਸੈਨਿਕ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ । ਵਾਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ; ਦਿਦਾਰ ਅਲੀ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਤੁਰਕ ਲਸ਼ਕਰ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਭਜ ਜਾਂਦਾ ; ਨਗਾਰਾ ਵੱਜ ਪੈਂਦਾ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦੇ । ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ;ਪੈਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ; ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਖਾਧੀਆਂ ਖੁਰਾਕਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲੇ ਹੱਲੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਇਵਜਾਨਾ ਉਤਾਰ ਦਿੰਦਾ .
ਸਮਾਂ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ।ਵਕਤ ਫਿਰ ਅਤਿ ਤਲਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਗੁਰੁ ਘਰ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਸੁਖਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।ਫਿਰ ਬਚਾਅ ਵਿਚ ਹੀ ਬਚਾਅ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ; ਰੱਖਿਆਤਮਿਕ ਰਵੱਈਆ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਬੇਹਤਰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ; ਗੁਰੁ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਹੋ ਜਾਣ ਯੋਗ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਫਿਰ ਮਾਲਵਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ।ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਡਰੋਲੀਭਾਈ ( ਮੋਗਾ ) ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ; ਫਰਕ ਇਸ ਵਾਰ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸਾਰੀ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ; ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਵੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ।ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਜਿਥੇ ਜਾਂਦਾ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਮੋਹਰੀਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ।ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਅਚਾਨਕ ਬਿਨਾ ਦੱਸੇ ਸੱਭ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਈ ਰੂਪੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ।ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਘੋੜਾ ਦੁੜਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਵਜੋਂ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾਂਦਾ ।
ਬਿਧੀਚੰਦ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਆਦਿਕ।ਆਇ ਪਹੁੰਚੇ ਢਿਗ ਸੁਖ ਸੱਧਕ॥
ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ ਜੀ ਜਦ ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਜਨਮੇ ਸਨ । ਇਸ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ ਜੀ ਦਾ ਇਥੇ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ।ਉਸ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਦਮਾ ਨਾ ਸਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਾਂਢੂ ਸਾਈਂਦਾਸ ‘ਤੇ ਗੁਰੁ ਦੀ ਸਾਲੀ ਬੀਬੀ ਰਾਮੋ ਜੋ ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ ਜੀ ਦੀ ਭੈਣ ਸੀ ਉਹ ਵੀ ਚੱਲ ਵਸਦੇ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਫਿਰ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਛਡ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ।ਉਨੀਂ ਦਿਨੀ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜੇਠਾ ਪੁਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੋ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਨਿਵਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਮਿਲਣ ਲਈ ਡਰੋਲੀ ਭਾਈ ਆਇਆ ਹੁੰਦਾ ; ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ – ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ! ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਵਾਪਸ ਅ੍ਰੰਮਿਤਸਰ ਜਾਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਆਪ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਮਰਵਾਹੀ, ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਅਤੇ ਅਣੀਰਾਇ , ਸੁਰਜਮੱਲ , ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲਵੋ ; ਸਿੱਧੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਚਲੇ ਜਾਉ ; ਉਥੇ ਵਸਣਾ ਕਰੋ । ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਲਈ ਬਲਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਸੂਰਮੇ ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ ।ਬਾਕੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੈਨਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹੇਗੀ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਕੂਚ ਕਰਨਾ ਹੈ ਹਾਲਾਤ ਸੁਖਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਆਹਲਾ ਨਸਲ ਦੇ ਅਰਬੀ ਘੋੜੇ ਦਿਲਬਾਗ ਅਤੇ ਗੁਲਬਾਗ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਲਈ ਕੋਈ ਗੁਰੁ ਘਰ ਦਾ ਸੇਵਕ ਕਾਬੁਲ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਤੁਰਕ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਖੋਹ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਾਹੀ ਅਸਤਬਲ ਵਿਚ ਡੱਕ ਲਏ ਜਾਂਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਜਾਂਦੇ ।ਉਹ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲੇ ਵਿਚੋਂ ਘੋੜੇ ਕੱਢ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਮੁਗਲ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਚੋਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਹ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਨਿਥਾਨੇ- ਮਹਿਰਾਜ ਦਾ ਸਥਾਨ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਇਕ ਹੋਰ ਭਿਆਨਕ ਜੰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ।ਤੁਰਕ ਅੰਦਰ ਬਦਲਾ ਲਊ ਭਾਵਨਾ ਹੋਰ ਪਰਚੰਡ ਹੋ ਜਾਂਦੀ । ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਦਾ । ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ; ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਹਾਕਮ ਲਲਾਬੇਗ ਸੈਨਿਕ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਪਾਨਾਂ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦਾ । ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹ ਪੈਂਦੀ । ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਮਾਲਵੇ ‘ਚ ਗਹਿ ਗੱਡਵੀ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ । ਤੁਰਕ ਸੈਨਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘਾਣ ਹੁੰਦਾ । ਸ਼ਮਸ ਬੇਗ, ਕਾਸਮ ਬੇਗ, ਕੰਬਰ ਬੇਗ, ਕਾਬਲੀ ਬੇਗ ਅਤੇ ਲਲਾ ਬੇਗ ਵਰਗੇ ਸੈਨਾ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਰ ਜਾਂਦੇ ।ਗੁਰੁ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੁਰੰਤ ਸੈਨਾ ਸਮੇਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ।ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਨਿਥਾਨਾ – ਮਹਿਰਾਜ਼ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਕੀਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਨਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਭੇਜ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਫਸੋਸ ਹੁੰਦਾ ; ਉਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ‘ਚ ਬਹੁਤ ਰੰਜ ਉਪਜਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ , ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਪਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ – ਮੈਨੂੰ ਜੰਗ ਵਿਚ ਨਾ ਲੜਾ ਕੇ ਗੁਰੁ ਨੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਜੇ ਮੈਂ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਗੁਰੁ ਜੀ ਦਾ ਐਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ । ਮੈਂ ਇਕੱਲੇ ਨੇ ਜੰਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੋੜ ਦੇਣਾ ਸੀ । ਗੁਰੁ ਜੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਵਰਗੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੂਰਮੇ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਂਦੇ ; ਗੁਰੁ ਜੀ ਦਾ ਅਣਮੁੱਲਾ ਘੋੜਾ ਵੀ ਨਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਦਾ।
ਸੁਨ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਕਹਤਿ ਭਾ “ ਕਯਾ ਕਰੋਂ ਉਚਾਰੇ .
ਮੈਂ ਹੋਤੋ ਜੇ ਰਣ ਬਿਖੈ ਬਲਿ ਕਰਤਿ ਘਨੇਰੇ.
ਨਿਕਟਿ ਨ ਹੋਨੇ ਦੇਤਿ ਰਿਪੁ ਘਾਲਿਤ ਘਮਸਾਨਾ ।ਕਯੋਂ ਜੇਠਾ, ਹਯ ਮਰਤਿ ਕਯਾ ਕਰੋਂ ਬਖਾਨਾ .
ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਰਤਾਪੁਰ ਨਿਵਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਦਰਬਾਰ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ।ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਦਿਹਾੜਾ ਹੁੰਦਾ ।ਗੁਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਬਦਖਸ਼ਾਂ ਨਗਰ ਦਾ ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਚਤਰ ਸੈਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਤੋਹਫੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ।ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਘੋੜਾ , ਚਿੱਟਾ ਬਾਜ਼ . ਜ਼ਰੀਦਾਰ ਕੀਮਤੀ ਪੁਸ਼ਾਕਾ , ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੁੱਠ ਵਾਲੀ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਆਹਲਾ ਢਾਲ ; ਓਹ ਇਹ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਗੁਰੁ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ।
ਗੁਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ , ਆਹਲਾ ਚਿੱਟੇ ਬਾਜ਼ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਆਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ – ਕੱਲ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ , ਬਾਜ਼ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਮਗਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਰਖ ਕਰਨੀ ਫਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਬਾਕੀ ਦਾ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ -ਇਹ ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਸ਼ਸਤਰ ਪਹਿਨੋ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਵਿਖਾਵੋ- ।ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ; ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਅੱਡੀ ਲਾਉਂਦਾ ;ਘੋੜਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ,ਪਲ ‘ਚ ਹਵਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ;ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਸਿਫਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਘੋੜੇ ਦਾ ਨਾ ‘ਵਰੋਲਾ‘ ਰੱਖ ਦਿੰਦੇ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੁੰਦਾ – ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ!ਇਹ ਸੱਭ ਕੁਝ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੇ ਜਾਉ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ‘ਤੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਕੋਲ ਆ ਜਾਣਾ -। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ , ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ -ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਸੁਣੋ ! ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਜਦ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਏਸੇ ਕੀਮਤੀ ਲਿਬਾਸ ਵਿਚ ਅਤੇ ਏਸੇ ਵਰੋਲੇ ਘੋੜੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਕੇ ਵਸਤਰਾਂ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਜ ਕੇ ਆਉਣਾ .
ਭਏ ਪ੍ਰਸੰਨ ਬਹੁਰ ਸਮੁਝਾਵਹਿਂ।“ਜਬਿ ਤੂੰ ਹਮਰੇ ਢਿਗ ਚਲਿ
ਆਵਹਿਂ। ਇਹ ਪੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਨ ਪਹਿਰ ਸੁ ਆਵਹੁ। ਖੜਗ ਸਿਪਰ ਤਬਿ ਅੰਗ ਸਜਾਵਹੁ।
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਸੱਜ ਧਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਛੋਟੇ ਮੀਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹੰਕਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ – ਗੁਰੁ ਮੇਰੀ ਬਲਵਾਨੀ ‘ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੰਗ ਵਿਚ ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਜੁੱਧ ਕਰਦਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਤੋਹਫੇ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਰਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ।ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਸੂਰਮਾ ਜਹਾਨ ਵਿਚ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਜੇ ਗੁਰੁ ਨ ਰਖੈਂ ਮੁਹਿ ਰਾਜ਼ੀ। ਤੌ ਮੈਂ ਉਲਟੈਹੋਂ ਬੱਜੀ.
ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਘੋੜੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਘਰ-ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ,ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਪਹਿਨਿਆ ਕੀਮਤੀ ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਅਤੇ ਹੇਠ ਆਹਲਾ ਨਸਲ ਦਾ ਘੋੜਾ ਵੇਖ ਕੇ ਲਲਚਾ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਪਾਸੋਂ ਕੀਮਤੀ ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਅਤੇ ਘੋੜਾ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕਰਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ । ਜਵਾਈ, ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਕੋਲ ਰੋਣਾ ਰੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ – ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਤੇ ਘੋੜਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਲੜਕੀ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਂਵਾਗਾ ਫਕੀਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ -। ਉਸ ਦੀ ਸੱਸ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨਾਲ ਮਿੱਠੀ ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਦੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ .।
ਉਧਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ‘ਜੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਬਾਜ਼ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਹਰ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ; ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਖੁੱਸ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਜਦ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਹੁਰੀਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡ ਵਾਪਸ ਮੁੜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਸੁਖਰਾਬ ਪੰਛੀ ਉਡਦਾ ਦਿਸਦਾ । ਬਾਜ ਨੂੰ ਉਸ ਸੁਖਰਾਬ ਦੇ ਪਿਛੇ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ।ਬਾਜ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੱਜ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ;ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕ ਬਾਗ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠਦਾ ।ਉਧਰ ਕਿਧਰੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਉਸੇ ਵਰੋਲੇ ਘੋੜੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰਦਾ ਉਥੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ।ਉਹ ਬਾਗ ਵਿਚ ਚਿਟਾ ਬਾਜ ਬੈਠਾ ਵੇਖਦਾ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਘਰੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ -ਵੇਖੋ ਖੁਦਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਵਧੀਆ ਬਾਜ਼ ਦਿਤਾ ਹੈ -।ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਜੋ ਘਰੇ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ; ਉਹ ਸੁਣ ਕੇ ਉਠ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਬਾਜ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਆ ਜਾਂਦਾ ; ਬਾਜ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਪਛਾਣ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਬੋਲਦਾ – ਇਹ ਚਿੱਟਾ ਬਾਜ ਤਾਂ ਗੁਰੁ ਦਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ; ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਗੁਰੁ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਭੁੱਲ ਬਖਸ਼ਾ ਲਵਾਂਗਾ । ਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਆਖਦਾ- ਅਸੀਂ ਬਾਜ ਬਿਲਕੁਲ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ ਅਸੀਂ ਚੁਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ;ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਬਾਗ ਚੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ -। ਉਹ, ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ – ਤੂੰ ਪਠਾਣ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੁ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਬਣਿਆਂ ਫਿਰਦਾ ਹੈਂ। ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਭੋਰਾ ਜਿੰਨ੍ਹੀ ਵੀ ਗੈਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਹੋਰ ਪਠਾਣ ਲੋਕ ਵੀ ਤਾਂ ਰਹਿ ਹੀ ਰਹੇ ਹਨ ਕੀ ਉਹ ਗੁਰੁ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ? ਕੀ ਗੁਰੁ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਕਹਾ ਦਮਾਦ ਦੀਨ ਤੁਮ ਖੋਯੋ। ਹਿੰਦੂ ਗੁਰ ਕਾ ਸੇਵਕ ਹੋਯੋ।
ਕੋਲ ਖੜੀ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੀ ਸੱਸ ਵੀ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵਰਜਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ – ਖਬਰਦਾਰ !ਜੇ ਤੂੰ ਗੁਰੁ ਕੋਲ ਬਾਜ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ । ਜੇ ਜਵਾਈ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਾਂਹਦਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਤੂੰ ਗੁਰੁ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣਾ ।ਕੋਈ ਘਰੇ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛੇ ਤਾਂ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਬਾਜ ਹੈ -॥
ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਾਂ ਪਿਉ ਤੋਂ ਮਹਿਰੂਮ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਜਦ ਗੁਰੁ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੁੰਦਾ ; ਉਸ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ; ਦੀਨ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਜੀਵਕਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਪਰ ਜਦ ਉਸ ਦੇ ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਲੇ ਹਾਲਾਤ ਹੋਰ ਹੁੰਦੇ ਉਹ ਇਕ ਮਕਬੂਲ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਪਿਛਲੇਰੇ ਦੁਖਾਂ ਸੁੱਖਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਅਹਿਲਕਾਰ ਲੱਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ।ਅਹਿਲਕਾਰ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਸ਼ਾਹੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮੀ ਬਿਬੇਕ ਵਿਚ ਜਿਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ : ਮਾਜ਼ੀ (ਅਤੀਤ )ਵਿਚ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਉਪਰ ਕੀਤੀਆਂ ਬਖਸ਼ਸ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ-ਓ ਦਿਮਾਗ ਤੇ ਬੇਅਸਰਾਤ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਦੀਨੀ ਗੈਰਤ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਪ੍ਰ੍ਰਬਲ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ;ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਕ ਪਠਾਣ ਦਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਗੁਰੁ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚੁਭ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ।ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ‘ਚ ਰਹਿਣਾ ਮੂਲ ਨਹੀਂ ਭਾਅ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ .
ਉਧਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਾਥੀ ਗੁਆਚੇ ਹੋਏ ਬਾਜ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕੋਲ ਬਾਗ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ; ਬਾਜ਼ ਨਿਸ਼ਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਮੀਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।ਇਹ ਛੋਟੇ ਮੀਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੁੰਦਾ ; ਉਹ ਚੱਲ ਕੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਜਦ ਬਾਜ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਸਾਫ ਮੁੱਕਰ ਜਾਂਦਾ – ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋ ਸਕਦਾ -। ਉਹ ਸੱਚਾ ਹੋਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਢੰਡੋਰ ਫਿਰਾਂਉਂਦਾ ਤੇ ਪਿੰਡ ਚੋਂ ਪੁਛਗਿੱਛ ਵੀ ਕਰਾਂਉਂਦਾ ।ਜਦ ਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਸਾਥੀ ਖਾਲੀ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਇੰਝ ਹੋਈ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਜ਼ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ । ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਦੱਸਦਾ – ਚਿੱਟਾ ਬਾਜ ਬਹੁਤ ਆਹਲਾ ਨਸਲ ਦਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ।ਬੜੀ ਤੇਜ਼ ਝਪਟ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।ਪਰ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਜਦ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜੇ ਤਾ ਸਾਡੇ ਸਾਮ੍ਹਣਿਉਂ ਇਕ ਸੁਖਰਾਬ ਪੰਛੀ ਉਡਿਆ ਸੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਪਿਛੇ ਬਾਜ਼ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ।ਬਾਜ਼ ਰੱਜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕ ਬਾਗ ਵਿਚ ਉਤਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਉਥੋਂ ਚੋਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ।ਉਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਪਰ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀਂ ।ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਬਾਜ਼ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਘਰ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਦੇਣ ਤੋਂ ਟਾਲ ਮਟੋਲ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ -.
ਉਨ੍ਹੀ ਦਿਨੀ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜਦ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਕ ਖਾਸ ਦਿਹਾੜਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੋਂ ਆਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਫਿਰ ਪੰਜ ਕੁ ਦਿਨ ਉਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾ ਇਲਾਕਿਆ ਵਲ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ।ਉਥੇ ਬਦਖਸਾਂ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵਪਾਰੀ ਚਤੁਰਸੈਨ ਜੋ ਉਪਰੋਕਤ ਦੱਸਿਆ ਬਹੁਤ ਬਹੁਮੁਲਾ ਘੋੜਾ ,ਚਿਟਾ ਬਾਜ਼ ਤੇ ਹੋਰ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤਰ ਭੇਟ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ ਉਹ ਵੀ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਵੇਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਇਕ ਦਿਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੁੰ ਪੁਛਦੇ -ਜਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਕੀਮਤੀ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਵਸਤਰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇਥੇ ਆਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ; ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਉਹ ਆਇਆ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ? ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ , ਇਕ ਸੇਵਕ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ । ਸੇਵਕ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਜਾ ਦਿੰਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਜਿਸ ਹਾਲਤ ‘ਚ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਸੁਣ ਕੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਮੈਲੇ ਕੁਚੈਲੇ ਜੇਹੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਚੱਲ ਕੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਆ ਜਾਂਦਾ । ਉਸ ਦਾ ਘਟੀਆ ਜੇਹਾ ਲਿਬਾਸ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਪੁੱਛਦੇ – ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਮੈਂ ਕੀ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ ;ਤੈਨੂੰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਸਮਝ ਕੇ ਆਗਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜਦ ਵੀ ਆਏਂਗਾ ਤੈਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਕੀਮਤੀ ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਚੀਰਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਹੇਠ ਵਰੋਲਾ ਘੋੜਾ ਹੋਇਆ ਕਰੇਗਾ ; ਤੂੰ ਇਹ ਕੀ ਉਦਾਸ ਬੀਮਾਰਾਂ ਵਰਗੇ ਹੁਲੀਏ ਵਿਚ ਆ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆਂ -। ਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਬਹਾਨਾ ਜੇਹਾ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਦਾ – ਜੀ ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਬੈਠਾ ਸੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਠ ਕੇ ਬਿਨਾ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸਾਂ , ਐਸੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ-। ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫੇਰ ਪੁਛਦੇ – ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਚਿੱਟਾ ਬਾਜ਼ ਤੇਰੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੈ ਤੂੰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ -। ਤਾਂ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਝੂਠ ਮਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ – ਨਹੀਂ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿਸੇ ਨੇ ਝੂਠ ਮਾਰਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਘਰ ਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ- । ਗੁਰੁ ਫੇਰ ਆਖਦੇ -ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਤੁੂੰ ਮੇਰਾ ਖਾਸ ਸੂਰਮਾ ਹੈਂ ; ਸੱਚੋ ਸਚ ਦੱਸ ਦੇਵੋ -। ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਫਿਰ ਉਹੀ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ – ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗਲਤ ਦੱਸ ਦਿਤਾ ;ਬਾਜ਼ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ;ਇਹ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਇਹੋ ਜੇਹਾ ਕੰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ -। ਤਾਂ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਬਿਧੀਚੰਦ ਨੁੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਪਰਦੇ ਨਾਲ ਆਖਦੇ – ਬਿਧੀ ਚੰਦ ! ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਛੇਤੀ ਦੇਣੇ ਇਸ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਘਰ ਜਾਉ ਤੇ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਲਿਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਲਵੋ-.।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਬਿਧੀਆ ਨਿਕਟਿ ਬੁਲਾਯੋ। ਸ੍ਰਵਨ ਲਾਗਿ ਤਿਹ ਐਸ ਸੁਨਾਯੋ।ਛੋਟੇ ਮੀਰ ਜਾਇ ਅਸ ਕੀਜੈ।ਚੀਰਾ ਬਾਜ ਤਹਾਂ ਤੇ ਲੀਜੈ। 20/333
ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਅੱਡੀ ਲਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਅਛੋਪਲੇ ਜੇਹੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਜਵਾਈ ਸੁਸਤਾਇਆ ਹੋਇਆ ਘਰੇ ਅਰਾਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਪੁਸ਼ਾਕਾ, ਸੁੰਦਰ ਚੀਰਾ ਅਤੇ ਚਿਟਾ ਬਾਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਏ ਹੁੰਦੇ । ਬਿਧੀਚੰਦ ਬਾਜ਼ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਸਤਰ ਲੈਕੇ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ । ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਇਕ ਪਾਸੇ ਟਿਕਾ ਕੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਆਖਦੇ – ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਦੱਸ ਦੇਵੋ ਅਜੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਿਆ ।ਝੂਠ ਨਾ ਮਾਰੋ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਦਸ ਦੇਵੋ-।ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਇਹੀ ਗੱਲ ਜਦ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਝੂਠੀ ਸਹੁੰ ਖਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਦਾ – ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਕਸਮ ਜੇ ਮੈਂ ਬਾਜ਼ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ-। ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਆਖਦਾ -ਜਾਉ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਲਿਆਵੋ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਦੇਵੋ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਘਰੋਂ ਲਿਆਏ ਹੋ -। ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਸਾਰੇ ਵਸਤਰ ਅਤੇ ਉਹ ਚਿਟਾ ਬਾਜ਼ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਲਜ਼ਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬਾਜ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਰੋਧਤ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਣ ਲੱਗਦਾ – ਮੈਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨੇ ਸਾਰਾ ਛਲ ਕਪਟ ਰਚਿਆ ਹੈ -।ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫਿਰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦੇ -ਪੈਦੇ ਖਾਨ ! ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਦੱਸ ਦੇਵੋ ਮਾਫੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਬਾਜ਼ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇ ਦਿਤਾ ਜਾਏਗਾ -। ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਗੁੱਸੇ ‘ਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁੱਠਾ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਉਹ ਗੁਰੁ ਘਰ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੋਲ ਕਬੋਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਸਿੱਖ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਮੰਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਉੁਹ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲਾਹ-ਪਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਕੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ।ਉਹ ਉਥੌਂ ਚੱਲ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਬੁਰੇ ਹਾਲੀਂ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰੀ ਰਿਝਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ .।
ਦੁਖੀ ਹੋਇ ਘਰ ਜਾਇ, ਹਾਲ ਸਭ ਹੀ ਸੁਨਾਇ, ਕਹਯੋ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਲਯਾਇ, ਗੁਰੂ ਕੋ ਗਹਾਇ ਹੈ॥56
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲਜ਼ਿਤ ਤੇ ਉਦਾਸ ਚਿਤ ਹੋਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ – ਖਾਨ ਸਾਹਬ ! ਢੇਰੀ ਨਾ ਢਾਹੋ ਤੁਸੀਂ ਪਠਾਣ ਹੋ ।ਗੈਰਤਮੰਦ ਪਠਾਣ ਇਸ ਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ।ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਬਲ ਸ਼ਕਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ ।ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ ਆਪਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਚੱਲਾਂਗੇ ਇਸ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਦਾ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬਦਲਾ ਲਵਾਂਗੇ -.
ਉਨਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਉਨ੍ਹਾ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋੜ ਕਰਕੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੁਬੇਦਾਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਕੁਤਬਖਾਨ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਲਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ।ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਅਰਜ਼ ਕਰਦਾ- ਆਪ ਪਠਾਣ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੋ । ਅਸੀਂ ਆਪ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਤਕਿਆ ਹੈ । ਆਪ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਮੇਰੀ ਪੁਕਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉ ਮੈਂ ਗੁਰੁ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਹੈ -॥(
ਕੁਤਬਖਾਨ ਉਸ ਦੀ ਗਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਾ ਦਿੰਦਾ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਅਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਲੰਮੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਕਿ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੂਰਮਾ ਪਰਗਟ ਹੋ ਚੁਕਿਆ । ਇਹ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਗੁਰੁ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ।ਇਹ ਗੁਰੁ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਪਰਬੰਧ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਵਾਕਫ ਹੈ । ਇਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਖਾਸ ਸੂਰਮੇ ਵਜੋਂ ਅੰਮਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਅਗੇ ਹੋ ਕੇ ਲੜਿਆ ਹੈ ।ਇਹ ਗੁਰੂ ਦੀ ਜੰਗ ਕਲਾ ਤੋਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣੂ ਹੈ। ਗੁਰੁ ਨੇ ਸਾਡੀ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ, ਰੁਹੇਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ , ਅਤੇ ਮਹਿਰਾਜ਼ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ , ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ‘ਤੇ ਮਾਲੀ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਜਰਨੈਲ ਮੁਖਲਿਸ ਕਾਨ , ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਲੱਲਾ ਬੇਗ ਵਰਗੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੰਗ ਵਿਚ ਮਾਰ ਮੁਕਾਏ ਹਨ ; ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਭੇਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ .
ਸੁਨਤ ਸ਼ਾਹ ਮਨ ਮੈ ਹਰਖਾਯੋ।ਘਰ ਫੂਟਯੋ ਨਿਹਚੈ ਅਰਿ ਘਾਯੋ।ਸੁੰਦਰ ਡੀਲ ਬਲੀ ਇਹ ਭਾਰੀ। ਆਯੋ ਫੂਟ ਨ ਬਨੈ ਆਵਾਰੀ।ਅਬ ਬਦਲਾ ਹੈ ਮਮ ਕਰ ਆਵੈ। ਨਿਸਚੈ ਪਕਰਿ ਗੁਰੁ ਕੋ ਲਯੱਵੈ.।
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਪ੍ਰਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ – ਹਜ਼ੂਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ! ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਫੜਾਂਗਾ ਮੇਰੇ ਬਲ ਅੱਗੇ ਉਹ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗਾ; ਉਸ ਉਤੇ ਹੱਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਗੁਰੁ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ -।ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੀ ਅਰਜ਼ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਤੁਰਕ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦਾ ।ਗੁਰੁ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਾ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਪਿਸ਼ੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਜਰਨੈਲ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ;ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਈ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਨੂੰ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ।ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਕੇ ਭਾਈ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪਰਬਲ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਜੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ॥ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਪਾਨਾਂ ਦਾ ਬੀੜਾ ਮੰਗਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ।ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਉਠਦਾ ‘ਤੇ ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦਾ ।ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤੋਹਫੇ ਸਿਰੋਪੇ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ;ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ॥ ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵੱਲ ਸੈਨਾ ਚੜ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਕੁਤਬਖਾਨ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ; ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਚੱਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸੈਨਾ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ .।
ਭਟ ਵਹੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 26, 27, 28 ਵਿਸਾਖ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਭਿਆਨਕ ਗਹਿਗੱਡ ਜੰਗ ਹੁੰਦੀ ।ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ।ਸੈਨਿਕਾਂ ਸੂਰਮਿਆਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲਗ ਜਾਂਦੇ;ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨੋਚ ਨੋਚ ਕੇ ਖਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਧਰਤੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲੱਥ-ਪੱਥ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਜਦ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਅਨਵਰ ਖਾਨ , ਸੈਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁੱਲ ਬੇਗ ਵਰਗੇ ਤੁਰਕ ਸੈਨਾ ਸਮੇਤ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਜਾਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦਾ ਦਿਲ ਡੋਲ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ਸਾਰੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਇਕੱਤਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਝਾੜਦਾ ; ਸੈਨਾ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਫਰੰਟਾਂ ਤੇ ਲੜਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇ ; ਹੁਣ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਮਰੋ ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਵੋ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਜਾਵੇ ।ਉਹ ਹੁਕਮ ਕਰਦਾ ; ਕੁਤਬ ਖਾਨ ,ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੋਨੋਂ , ਗੁਰੂ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਣ।ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਖੜਕਦਾ ; ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਕੁਤਬ ਖਾਨ ਵੀ ਜੰਗ ਦੀ ਭੇਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ; ਹਾਰ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਬਾਜੀ ਵੇਖ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਬਲੰਦ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ – ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਤੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਬਲ ਅੱਗੇ ਗੁਰੂ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗਾ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ ।ਸਾਰੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਰ ਗਏ ਹਨ ਸੈਨਾ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਹੈ; ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਜੌਹਰ ਕਦ ਦਿਖਾਏਂਗਾ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਆਖਦਾ – ਕਾਲੇ ਖਾਨ! ਤੁਸੀਂ ਸੈਨਕਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦੇਵੋ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਰੱਖਣ ਅੱਗੇ ਨਾ ਆਉਣ ਦੇਣ ; ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਵਾਂਗਾ -।ਉਹ ਗੁੱਸਾ ਧਾਰ ਕੇ ਵਰੋਲੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਦੁੜਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਛੋਟੀ ਜੇਹੀ ਕੰਧ ਟਪਾ ਕੇ ਵਧਦਾ ਹੋਇਆ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦਾ ।ਦੋਨੋ ਆਹਮੋ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਘੋੜੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਰੋਹ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਆਖਦੇ – ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ! ਜੰਗ ਜੰਗ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੰਗ ਵਿਚ ਲਿਹਾਜ਼ ਤਰਸ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।ਫਿਰ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵਾਰ ਦਿਤਾ ਤੂੰ ਵਾਰ ਕਰ ; ਕਿਧਰੇ ਤੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਰਮਾਨ ਨਾ ਰਹਿ ਜੱਵੇ-.
ਕਰਿ ਬਾਰ ਨਿਮਕ ਹਰਾਮਿ।ਨਹਿ ਹੌਸ ਰਹੇ ਤੁਵ ਖੱਮਿ ।
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਖੰਡਾ ਕੱਢਦਾ ‘ਤੇ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਵਾਰ ਕਰਦਾ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਖੰਡੇ ਅੱਗੇ ਰਕਾਬ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਵਾਰ ਰੋਕ ਲੈਂਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦਾ ਵਾਰ ਖਾਲੀ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰ ਵਾਰ ਕਰਦਾ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਇਸ ਵਾਰ ਖੰਡੇ ਅੱਗੇ ਢਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ । ਉਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵਾਰ ਵੀ ਖਾਲੀ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਫਿਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੋਹ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਖੰਡਾ ਚਲਾਂਉਂਦਾ ਤਾਂ ਖੰਡਾ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਢਾਲ ਦੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਫੁੱਲ ਤੇ ਜਾ ਵੱਜਦਾ ; ਖੰਡਾ ਟੁੱਟ ਕੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਸੋਚਦਾ ; ਗੁਰੁ ਕਿਤੇ ਦੌੜ ਨਾ ਜਾਵੇ । ਉਹ ਬਲ ਲਾ ਕੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਜੱਫਾ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ ; ਉਹ ਗੁਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਢਾਲ ਸੰਭਾਲਦਾ ਅਤੇ ਉਪਰੋਂ ਹੀ ਪੂਰੇ ਬਲ ਨਾਲ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਮਾਰਦਾ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਚੱਕਰ ਖਾ ਕੇ ਥੱਲੇ ਡਿਗ ਪੈਂਦਾ । ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਵੀ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਧਰਤੀ ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ।ਅਧਮੋਇਆ ਜੇਹਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ‘ਤੇ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।ਦੋਨੋਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਅਚੰਭਤ ਹੋਏ ਅਸਚਰਜ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ।ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਜੰਗ ਰੁਕ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ।ਕੁਝ ਪਲ ਬਾਅਦ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ; ਉਹ ਇਕ ਦਮ ਉਠਦਾ ਤੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ‘ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹੁਲਦਾ ।ਤਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਬਲੰਦ ਹੁੰਦੀ – ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ! ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ! ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਵਾਰ ਹੈ ਤੁੰ ਸਾਡਾ ਵਾਰ ਲੈ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਜਾ ।
ਸੁਨ ਰੇ ਪਠਾਨ ! ਮਮ ਵਾਰ ਦੇਹੁ ਬਨਿ ਸੱਵਧੱਨੱ.
ਕਰਿ ਲੀਨ ਤੀਨ ਤੈ ਬਲ ਲਗੱਇ.।
ਗੁਰੁ ਕਿਰਪਾਨ ਖਿਚਦਾ ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਏ ਆਖਦੇ – ਪੈਦੇ ਖਾਨ ਤੇਰਾ ਆਖਰੀ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ।ਤੇਰਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਘਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੈ – ਕਲਮਾ ਪੜ੍ਹ ਲੈ – ਸਾਡਾ ਵਾਰ ਆਇਆ ।
ਤੂ ਤੋ ਮਿਤ੍ਰ ਹਮਾਰਾ ਅਹਾ, ਪੜ੍ਹ ਕਲਮਾ ਮੁਖ ਨਬੀ ਰਸੂਲ.
ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਗੁਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹੁ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ ; ਉਸ ਦੇ ਮਨ-ਮਸਤਕ ਅੰਦਰ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਸੱਭੇ ਮੇਹਰਾਂ-ਬਖਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦ੍ਰਿਸਟੀਗੋਚਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ;ਉਸ ਦੇ ਮੁਰਝਾਏ ਹੋਏ ਮੁੱਖ ਤੋਂ , ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਬੁੱਲਾਂ ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੀਮੀ ਜੇਹੀ ਅਵਾਜ਼ ‘ਚ ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਬਦ ਨਿਕਲਦੇ – ਗੁਰੂ ਜੀ ! ਆਪ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਹੀ ਕਲਮਾ ਹੈ ।ਦਇਆ ਕਰੋ ਮੇਰਾ ਪਾਰ ਉਤਾਰਾ ਕਰ ਦਿਉ –.
ਗੁਰੁ ਤੁਮਰੀ ਤਲਵਾਰ ਕਲਮਾ ਹੋਇ ਲੱਗੀ.
ਤਲਵਾਰ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ;ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਵਾਸ ਚਲ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ; ਸਾਹ ਮੁੱਕ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ।ਕੋਲ ਖੜੇ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਬੜੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਪਾਲ ਪੋਸ ਕੇ ਜੁਝਾਰੂ ਕੀਤੇ ਸੂਰਮੇ ਦੀ ਧੁੱਪ ‘ਚ ਪਏ ਦੀ ਹਾਲਤ ਜਰੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ।ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬੜਾ ਮੇਹਰਬਾਨ ; ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣ ਭੁਲਾ ਦਿੰਦਾ । ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪਣੀ ਢਾਲ ਨਾਲ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ‘ਤੇ ਛਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ । ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਦੀਆ ਅੱਖਾਂ ਮਿਟ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਪਲਾਂ ‘ਚ ਮਿਟਦੀਆਂ ਮਿਟਦੀਆਂ ਗੁਰੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸਦਾ ਲਈ ਮਿਟ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਸਾਰੇ ਬੋਲੋ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ।
ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸਿੱਕਾ ।
